इन्द्रसरा खड्का

काठमाडौं । पढाइ केवल डिग्रीका लागि होइन, जीवनलाई दिशा दिने एउटा महत्वपूर्ण यात्रा हो । धेरै विद्यार्थीको उद्देश्य स्पष्ट छ- पढेर राम्रो जागिर पाउने । कक्षा १२ सम्म पुस्तकमै सीमित हुने धेरै विद्यार्थीहरू, प्लसटु सकेपछि भने भविष्यको करियर र आम्दानीतर्फ ध्यान दिन थाल्छन् । ‘आफ्नो खर्च आफैं कमाउने’ सपना बोकेर हिँड्नेहरूको संख्या बढ्दो छ, तर अवसर भने सजिलै हात लाग्दैन ।  नेपालमा अझै पनि स्नातकोत्तरसम्म पढेर मात्र काम खोज्ने प्रवृत्ति प्रबल छ । तर, पछिल्ला वर्षमा यो सोच बदलिँदै गएको छ । अब विद्यार्थीहरू पढाइसँगै काम गर्ने मौका दिने कलेज खोज्न थालेका छन् । यसैले स्नातक तहको पढाइका लागि कलेज छनोट गर्दा, गुणस्तरीय शिक्षासँगै ‘जब प्लेसमेन्ट’को सुविधा दिने शैक्षिक संस्थाहरू पहिलो रोजाइमा परिरहेका छन् ।  विद्यार्थीको यस्तै आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्दै, काठमाडौं उपत्यकाका केही कलेजहरूले पढाइसँगै रोजगारको अवसर उपलब्ध गराइरहेका छन् । हामी आज पढाइसँगै काम खोजी दिने कलेजको विषयमा चर्चा गरेका छौं ।  आईएसएमटी कलेज काठमाडौंको तीनकुने स्थित गैरीधारामा रहेको आईएसएमटी कलेज उच्च शिक्षा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीको रुचिमा पर्ने कलेज हो । लण्डनको सन्डरल्याण्ड विश्वविद्यालयबाट मान्यता प्राप्त यस कलेजले १४ वर्षदेखि नेपालको उच्च शिक्षामा योगदान पुर्याउँदै आएको छ । शैक्षिक क्षेत्र र उद्योगीबीचको खाडल पूरा गर्ने जनशक्ति उत्पादन गर्नु यसको मुख्य उद्देश्य हो ।  ब्याचलर अफ साइन्स इन इन्फरमेसन टेक्नोलोजी (बिएसआइटी), ब्याचलर अफ बिजनेस एडमिनिस्ट्रेसन (बीबीए) , ब्याचलर अफ होटल म्यानेजमेन्ट (बीएचएम) र साइबर सेक्युरेटीका कार्यक्रमहरू यहाँ सञ्चालन भइरहेका छन् । काठमाडौं बाहिर चितवन पोखरा विराटनगरमा पनि यो कलेज सञ्चालनमा छ । जहाँ मास्टर्समा एमबीए पनि पढाइ हुन्छ ।  आफ्नो करिकुलम एकदमै उत्कृष्ट भएको दाबी गर्दै आएको यो कलेजले विद्यार्थीलाई पढाउनेमात्र नभई काम गर्ने अवसर समेत प्रदान गरिरहेको छ । उद्योगमा आधारित पाठ्यक्रमले तीन वर्ष पढेर विद्यार्थी ग्य्राजुएट हुने बित्तिकै त्यो उद्योगको बजारलाई आत्मसात् गर्न सक्ने दाबी कलेजको छ । ‘मध्यम, निम्न मध्यमसँगै सबै वर्गले पढ्न मिल्ने गरी शुल्क निर्धारण गरिएको छ’ कलेजका बिजनेस डेभलपमेन्ट हेड वासुदेव वस्ती भन्छन्, ‘यहाँ अध्ययनरत विद्यार्थीले कतिपय काम गर्न सुरु गरिसकेका हुन्छन्, कतिपयले पढ्दा पढ्दै काम कसरी गर्ने भन्ने कुरा सबै थाहा पाइसकेको हुन्छन्, यो कलेजको फोकस भनेको विद्यार्थीले पढ्दै गर्दा र पढिसकेपछि काम पाउन भन्ने नै हो ।’ यो कलेजले वर्षमा दुई पटक ‘जब फेयर’ कार्यक्रम गर्छ । जहाँ नेपालका टप ४०/४५ कम्पनीहरू कलेजमै आउँछन् । ती कम्पनीले विद्यार्थी छनोट गरेर जागिरको अफर गर्छन् ।  ‘यसो हुँदा विद्यार्थीलाई पढाइ सकेर काम खोज्न कहाँ जाने होला कुन कम्पनी कस्तो छ भन्ने विद्यार्थीलाई थाहा हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘कम्पनी कलेजमै आउँदा सबै विद्यार्थीलाई जान्ने अवसर हुन्छ । कम्पनीको प्रोफाइल हेर्छ, कुन कम्पनीमा आफ्नो भविष्य देख्छ, वित्तीयसँगै त्यहाँको वातावरण सबै कस्तो छ भन्ने थाहा हुन्छ ।  यसैले पनि हामी विद्यार्थीको प्लेसमेन्टमा हामी बढी फोकस छौं ।’  सफ्टवेरिका कलेज  डिल्ली बजारमा रहेको सफ्टवेरिका कलेज पनि विद्यार्थीलाई पढाउनेमात्र नभई रोजगारीको अवसर दिने कलेजमा पर्छ । आधुनिक र प्रयोगमुखी सिकाइको दृष्टिकोण अपनाउँदै विद्यार्थीलाई उद्यमी बन्न तयार गराइरहेको यो कलेजले विद्यार्थीको व्यक्तित्व विकास र सफ्ट स्किल्स शिक्षालाई पनि प्राथमिकता दिएको छ । सफ्टवेरिकामा स्नातक तहमा कम्पयुटर साइन्स विथ आर्टिफिसिएल इन्टेलिजेन्स (एआइ), कम्पयुटिङ, इथिकल ह्याकिङ एण्ड साइवर सेक्युरेटी कोर्षहरू पढाइ हुन्छन् ।  यसका लागि अत्यधुनिक कम्प्युटर प्रयोगशाला, प्राविधिक तथा नेटवर्किङशाला प्रयाप्त रहेको कलेजले दाबी गर्दै आएको छ ।  कलेजका प्राचार्य प्रमोद पौडेल कलेजले स्नातक तहमा इन्फर्मेसन टेक्नोलोजी आइटीलाई जोड दिँदै आएको बताउँछन् ।  उनी भन्छन्, ‘हाम्रा पूर्व विद्यार्थीहरू देशमा मात्र होइन विदेशका ठूला कम्पनीमा काम गरिरहनुभएको छ, कतिपय भाइबहिनीहरूले आफै कम्पनी खोलेर अरूलाई काम दिइरहेका छन्, धेरैजसो अहिले पनि काम गर्दै हुनुहुन्छ, यसमा कलेजको ठूलो भूमिका छ ।’ कलेजले वर्षमा दुई पटक ठूलो कार्यक्रम गर्छ । जुन वार्षिक कार्यक्रमको रुपमा क्यालेण्डरमै राखिएको छ । सफ्टवेरिकामा अध्ययनरत एक विद्यार्थी भन्छन्, ‘वर्षमा दुर्ई पटक ठूला कार्यक्रम हुन्छन्, जहाँ हामीले आफ्नो प्रोजेक्टहरू प्रदशर्नी गर्छौ, हामीलाई कम्पनीको विषयमा जानकारी लिन सहज हुन्छ ।’ उनी पढाइसँगै ती कम्पनीमा इन्टर्नसिप गर्ने अवसर पनि पाइरहेको बताउँछन् । उनले सातामा एक पटक विभिन्न कम्पनीसँग काम गर्ने अवसर पनि कलेजमै पाएको बताए ।    टेक्सास इन्टरनेशनल कलेज चाबहिलमा रहेको टेक्सास इन्टरनेश्नल कलेज पनि विद्यार्थीको रोजाइमा पर्ने कलेज मध्येमा पर्छ । यो कलेजले पनि विद्यार्थीलाई पढाइमामात्र केन्द्रित नभई पढिसकेका विद्यार्थीलाई इन्टर्नसिपको अवसर पनि सिर्जना गर्दै आएको छ । टेक्सासले स्नातक अन्तर्गत ब्याचलर अफ साइन्स इन कम्पयुटर साइन्स एण्ड इन्फर्मेसन टेक्नोलोजी (सिएसआइटी), व्याचलर अफ कम्पयुटर एपिलकेसन (बिसीए), ब्याचलर अफ बिजनेस म्यानेजमेन्ट (बीबीएम), ब्याचलर अफ सोसियल वर्क, व्याचलर अफ बिजनेस स्टडी कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ ।  कलेजका बिजनेस डेभलपमेन्ट डिरेक्टर नारायण पोख्रेल कलेजलका विद्यार्थीलाई पढ्दा पढ्दै करियर सुरु गर्ने बनाइरहेकोे दाबी गर्छन् । उनका अनुसार अहिले टेक्सासमा स्नातक तहको छैटौं सेमेष्टरमाथिका अधिकांश विद्यार्थी काम गर्दे पढ्दै गरेका छन् ।  ‘विद्यार्थीले जे पढ्छ आफ्नो रुचिअनुसारको कोर्स छान्न हामी दिन्छौ,’ उनी भन्छन्, ‘विद्यार्थीले कोर्स पढिसक्दा दीर्घकालिन पेशा छनोट गरिसक्नुपर्छ भन्ने कुरालाई कक्षा कोठामा जोडिएर पढाउँछौं ।’ टेक्सासले वर्षमा दुई पटक करिअर काउन्सिलका कार्यक्रमको आयोजना गर्छ । जहाँ विभिन्न विषयका विज्ञहरू कलेजमा आएर विद्यार्थीलाई ओरेन्टेसन दिने गर्छन् । यसका लागि कलेजले विभिन्न आइटी कम्पनीदेखि अन्य विज्ञ कम्पनीसँग सहकार्य गरी काम सुरु गरिरहेको छ ।  ‘हाम्रो उद्देश्य भनेको विद्यार्थीले पढ्दा पढ्दै आफ्नो रुचि अनुसारको काम सुरु गर्नुपर्छ भन्ने हो, यसका लागि कलेजले सहकार्य गरिरहेको छ,’ पोख्रेलले भने ।  द ब्रिटिस कलेज नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय शिक्षा प्रदान गर्दै आएको कलेज हो द ब्र्रिटिस कलेज । जसले विद्यार्थीलाई बेलायती डिग्री र हालको रोजगार बजारसँग सम्बन्धित कोर्सहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । करिब १५ वर्षदेखि विद्यार्थीलाई विश्वव्यापी सिकाइको अनुभव र अन्तराष्ट्रिय अवसरहरू प्रदान गर्ने उदेश्यले सञ्चालन भइरहेको छ ।  यो कलेजले ब्याचलर तहमा बिबीएस, बिबीएससी, बिएससी कम्प्युटिङ, साइबर सेक्युरेटी, एआइ,  डेटा साइन्स, कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ । कलेजको इन्र्टनसिप प्लेसमेन्ट सिवानी अधिकारी कलेजले एमओयू गरेका कम्पनीसँग सहकार्य गरेर विद्यार्थीलाई इन्टर्नसिपको व्यवस्था गरिरहेको बताउँछिन् ।  ‘हामीले विभिन्न कम्पनीसँग सहकार्य गरेका छौं, उहाँहरूलाई आवश्यक परेको जनशक्ति हामीलाई पठाउनुहुन्छ, हामी विद्यार्थीलाई जानकारी गराउँछौं इच्छुक विद्यार्थीले आवेदन दिनुहुन्छ,’ उनले भनिन् ।  ब्रिटिस कलेजले वर्षमा एक पटक जब फेयर पनि गर्छ । कलेजले बिहान कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा दिउँसो विद्यार्थीलाई काम गर्ने समय पनि मिल्ने भएकाले अधिकांश विद्यार्थी काम गर्दै पढिरहेको उनको भनाइ छ ।   ग्लोबल कलेज इन्टरनेशनल  ग्लोबल कलेज इन्टरनेशनल काठमाडौंको मध्यबानेश्वरमा छ । कलेजले व्यापारिक केन्द्र र कर्पोरेट संस्थाहरूको सहकार्यमा विद्यार्थीलाई अध्ययन अवधिभर इन्टर्नसिपको अवसर प्रदान गर्छ । यहाँ स्नातक र स्नातकोत्तर तहका कार्यक्रमहरू सञ्चालन भइरहेका छन् । यो कलेजले स्नातक तह अन्तर्गत  बीबीए, बीएचएम, बिटीटीएम कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ  ।  विद्यार्थीले आफूलाई मन लागेको विषय रोज्न सक्नेछन् भने स्नातकोत्तरका एमबीए कार्यक्रम पनि सञ्चालन भइरहेको छ । त्यस्तै, ग्लोबल कलेजले ग्लोबल कलेज अफ सोसल साइन्स एण्ड टेक्नोलोजी बिटेक इन एआइ यो वर्षदेखि सञ्चालनमा ल्याएको छ  ।  विज्ञान विषय लिएर कक्षा ११ र १२ मा क्यामेस्ट्री र म्याथम्याटिक्स विषय लिएर अध्ययन गरेका विद्यार्थीले मात्रै यस कोर्ष पढ्न भर्ना पाउने छन् । यही कलेजमा बिएएलएलबी पाँच वर्षको कोर्स पनि सञ्चालन भएको छ । यस्तै, ग्लोबल कलेज अफ म्यानेजमेन्टले  त्रिभुवन विश्वविद्यालयको कार्यक्रम बिबीएस पनि पढाइ हुने पनेरु बताउँछन् । ​​​​​​ लिबर्टी कलेज यो कलेजले होटेल म्यानेजमेन्ट पढेका ८ जना विद्यार्थीलाई शून्य लागतमा इन्र्टनसिपका लागि जापान पठाएको छ । कलेजमै जापनिज भाषा समेत पढाउँदै आएको कलेजले स्वदेशमात्र नभई विदेशमा पनि विद्यार्थीलाई इन्टर्नसिपको व्यवस्था गर्दै आएको छ ।  नेपालमा काम गर्दै आइरहेका विभिन्न कम्पनीहरूसँग साझेदारी गर्दै विद्यार्थीका लागि काम गर्ने वातावरण दिँदै आएको छ । कलेजका प्राचार्य डा.देवराज पनेरुका अनुसार पोखरा विश्वविद्यालयबाट मान्यताप्राप्त कार्यक्रमहरू सञ्चालन भइरहेका छन् ।  कलेजले बीसीएस आइटी, बीएचएम, बीबीए र बीबीए फाइनान्सका कार्यक्रमहरू छन् । कलेजको उद्देश्य भनेकै पढ्दै कमाउँदै हो । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुदेखि विभिन्न कम्पनीसँग सहकार्य गर्दै पेड इन्टर्नसीप गराउँदै आएको उनको दाबी छ ।  लिबर्टी कलेजमा सिक्दै काम गरेर कमाउने अवसर रहेको पनि जानकारी दिए ।  कान्तिपुर इन्टरनेश्नल कलेज रोजगारी सुनिश्चित गर्न दिगो व्यावसायिक उद्यमशिलता र गुणस्तरिय शिक्षा दिने उद्देश्यले सञ्चालित भइरहेको छ कान्तिपुर इन्टरनेश्नल कलेजले बिएएलएलबी, बिबीए, बीएचसिएम, बिएचएम लगायतका कार्यक्रमहरू सञ्चालन भइरहेका छन् ।  पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयसँग सम्बन्धन प्राप्त यो कलेजले गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने लक्ष्यका साथ विद्यार्थीहरूलाई दक्ष, सक्षम, समर्पित र योग्य पेशेवरका रूपमा तयार गर्दै होटल तथा पर्यटन उद्योग, बैंकिङ क्षेत्र, कर्पोरेट हाउस, कन्सल्टेन्सी, इन्जिनियरिङ जस्ता विभिन्न क्षेत्रमा आवश्यक जनशक्ति उत्पादन गरिरहेको दाबी गर्दै आइरहेको छ ।  एशियन इन्स्टिच्युट  एशियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी एण्ड म्यानेजमेन्ट (एआइटीएम) राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय र्कायक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । सन् २०१२ देखि ललितपरको खुमलटारमा रहेको यो कलेजले बेलायतमा रहेका विभिन्न विश्वविद्यालय तथा प्रतिष्ठित शैक्षिक संस्थाहरूसँग सहकार्य गर्दै नेपाली विद्यार्थीलाई उच्च शिक्षामा सेवा दिँदै आइरहेको छ ।  यहाँ हस्पिटालिटी म्यानेजमेन्ट (बीए), बिजनेस म्यानेजमेन्ट (बीए), कम्प्युटिङ एण्ड इन्फर्मेसन टेक्नोलोजी (बीएससी) का कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ । यो कलेजले पनि विद्यार्थीलाई पढाइसँगै बाह्य ज्ञान, सीप अनुभव सिक्ने अवसर विद्यार्थीलाई दिँदै आएको छ । यो कलेजले पनि विद्यार्थीलाई पढाइमा मात्र नभई जब प्लेसमेन्टको अवसर पनि दिइरहेको छ । किंग्स कलेज उद्यमशिलतमा आधारित शिक्षा सिक्न चाहने विद्यार्थीका लागि सबैभन्दा राम्रो कलेज हो किंग्स कलेज । काठमाडौंको बबरमहलमा सञ्चालित यो कलेजले व्यवसाय सुरु गरिरहेका र गरिसकेका विद्यार्थीहरूलाई उद्यमशिलताका विषयमा सिकाउने काम गरिरहेको छ । यहाँ स्नातक तहमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी नै प्रोफेशनल हुन्छ ।  उद्यमी सोच भएका विद्यार्थीहरूका लागि यो कलेज छनोट गर्न राम्रो हुने कलेजका प्रीन्सिपल बिक्रम प्रजापती बताउँछन् । यो कलेजले जब प्लेसमेन्टका लागि छुट्टै प्रोफेशनल डेभलपमेन्ट एण्ड करियर विभाग नै गठन गरेको छ । जहाँ सीप अनुभव र सहयोग प्रदान गरिरहेको छ । जहाँ विद्यार्थीले गरिरहेको काम नयाँ तरिकाले राम्रो बनाउने भन्नेमा ध्यान दिने गरेको उनी बताउँछन् । ‘प्रजापती भन्छन्, ‘कूनै संघ संस्थाले हामीलाई यस्तो जनशक्ति चाहिएको छ भने हामीसँग भएका विद्यार्थीको प्रोफाइल हेर्छौ त्यो प्रोफाइल अनुसार मेल खाने अफर आयो भने विद्यार्थीलाई पठाइदिन्छौं ।’ हिमालयन ह्वाइट हाउस  इन्जिनियरिङ, व्यवस्थापन र प्रविधि शिक्षामा उत्कृष्ट शिक्षा प्रदान गरिरहेको अर्को कलेज हो हिमालयन ह्वाइट हाउस इन्टरनेशनल कलेज । पुतलीसडकमा रहेको यो कलेजले विद्यार्थीहरूलाई अत्याधुनिक प्रविधिसहितको शिक्षण, सिकाइ र अनुसन्धान वातावरणमा आधारित व्यावहारिक शिक्षा प्रदान गरिरहेको छ । कलेजका प्राचार्य तोयानारायण पौडेल विद्यार्थीलाई पढाइसँगै विभिन्न संघ संस्थामा इन्र्टनशीपको व्यवस्था कलेजले गरिरहेको बताउँछन् । ‘कलेजले वर्षमा जब फेयर लगायतका विभिन्न कार्यक्रमहरू वर्सेनि गर्छ, विभिन्न संघसस्थाहरू आफै आएर आफ्नो संस्थाको लागि योग्य विद्यार्थी छनोट गर्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘यसबाट विद्यार्थीलार्य पनि काम खोज्न बाहिर जान पर्दैन, संस्थाले पनि आफूलाई योग्य जनशक्ति पाउँछ ।’  तोय नारायण पौडेल यस्ता कार्यक्रमले गैरप्राविधिक विषय लिएर पढिरहेका विद्यार्थीलाई सहयोग गरिरहेको बताउँछन् । तर, प्राविधिक विषय पढिरहेका विद्यार्थीलाई भने पढ्दै काम गर्दै गर्न समस्या हुने उनको भनाइ छ । पढाइको लागि नै समय अपुग भइरहेको बेला स्नातक तह चार वर्षमा यस्ता विषय लिएर पढिरहेका विद्यार्थीलाई  पढ्दै कमाउँदै गर्दा समस्या हुने उनी बताउँछन् ।  प्राविधिक विषयका विद्यार्थीलाई पढिसकेपछि बाहिर काम खोज्दै जान नपरोस् भन्ने उद्देश्यले विभिन्न कम्पनीहरू कलेजले नै सहकार्य गरिदिने गरेको पौडेल बताउँछन् ।   

काठमाडौं । केही समयअघि एकजना विद्यार्थी जिल्ला प्रहरी परिसर, काठमाडौं पुगे । आफूलाई विदेश पठाइदिने नाममा ठगी गरी कन्सल्टेन्सी नै गायब भएको भन्दै जाहेरी दिए । राम्रो विदेशी विश्वविद्यालयमा पठाइदिने भन्दै  पैसा लिएको कम्पनी एकाएक गायब हुँदा न उनी विदेश जान पाए न त आफ्नो पैसा पाए ।  बरु उनको धेरै समय न्याय खोज्दैमा बित्यो । काठमाडौंमा रहेको एक कन्सल्टेन्सीले उनलाई विदेश पठाइदिने भन्दै पैसा माग्यो । केही दिन उनलाई त्यो देशमा पढाइ हुने विषय विश्वविद्यालयको विषयमा बुझाउने काम गर्‍यो ।  त्यसका लागि आवश्यक तयारी कक्षा पनि सुरु गरायो । यसका लागि आवश्यक कागजात पनि बटुल्न लगायो । ती विद्यार्थी कन्सल्टेन्सीले भनेजस्तो सबै कागजात तयार पारे ।  चार/पाँच महिना प्रशिक्षणजस्तै केही कुरा सिकाएको जस्तो गर्‍यो । ‘अब १५/२० दिनपछि विदेश पठाउँछु सबै रकम दिनूस्’ भन्दै कन्सल्टेन्सीले पैसा माग्यो । ती विद्यार्थीले सबै पैसा बुझाए । जब पैसा बुझाएर केही दिनपछि विदेश पठाउने भनिन्छ, त्यसको पछिल्लो दिनदेखि कन्सल्टेन्सी पनि बन्द हुन्छ र ती व्यक्ति पनि फरार हुन्छन् । त्यसपछि पीडित विद्यार्थी प्रहरी कहाँ पुग्छन् । एक-दुई जना मात्र होइन, यसरी धेरै विद्यार्थी अहिले कन्सल्टेन्सीबाट ठगीमा परेका छन् । प्रहरी प्रधान कार्यालय, नक्सालका प्रहरी नायब उपरीक्षक विनोद कटुवाल यस्ता धेरै विद्यार्थी कन्सल्टेन्सीबाट पीडित भएर प्रहरी कहाँ पुग्ने गरेको बताउँछन् । उनले काठमाडौं उपत्यकामा विद्यार्थीहरूलाई शैक्षिक परामर्श दिने नाममा खोलिएका कन्सल्टेन्सीबाट विद्यार्थीहरू ठगीमा पर्ने घटना बढ्दै गएको बताए ।  केही कन्सल्टेन्सीले नेपाली युवाहरूलाई विभिन्न देश पुग्न सहयोग गरे पनि कतिपय कन्सल्टेन्सीले विद्यार्थीलाई ठगेर संस्था नै गायब हुने गरेका छन् ।   सबै कन्सल्टेन्सीले गलत गरिरहेको छन भन्ने हुँदैन, केहीले नेपाली युवाको भाग्यरेखा पनि कोरिदिएका छन्, तर कहिले विद्यार्थी नराम्ररी ठगिरहेको पाइएको छ ।  उनी यस्ता विषयमा प्रहरीले अनुसन्धान गर्दा व्यक्ति फेला पर्न गाह्रो हुने अवस्था रहेको बताउँछन् । संस्थाको नामबाट अनुसन्धान गर्दा अर्को व्यक्तिले नागरिकताबाट संस्था दर्ता गरेको भेटिन्छ ।   ‘कतिपय केशमा संस्था पत्ता लाग्छ । तर, जसको नाममा दर्ता हुन्छ त्यो व्यक्तिलाई यो विषयमा कुनै जानकारी नै हुँदैन,’ प्रहरी नायब उपरीक्षक भन्छन्,‘ कतिपय कन्सल्टेन्सीले नक्कली कागजात बनाएर पठाइदिने, कतिपयले पासपोर्ट राखेर आवश्यक पैसा माग्ने गरेको गुनासो पनि प्रहरीमा आउने गरेको छ, यस्ता विकृति बढ्दै गएका छन्।’  उनी अब कम्पनी दर्ता गर्दा विवाइसी फारम अनिवार्य गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको बताउँछन् ।  गत आर्थिक वर्षमा मात्र नेपालबाट विभिन्न ६४ मुलुकमा एक लाख १३ हजार बढी नेपाली विद्यार्थी अध्ययनको लागि पुगेका छन् । यस्ता शैक्षिक संस्थाहरूले   विद्यार्थीहरूलाई परामर्श दिइरहेका छन् । ९ हजार संस्था अवैध गैरकानुनी रुपमा सञ्चालनमा आएका कन्सल्टेन्सीले विद्यार्थीलाई ठगेको गुनासो बढेपछि वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागले कन्सल्टेन्सीको अनुगमन नै सुरु गरेको छ । अनुगमन गर्दा बजारमा दर्ताबिनाका कन्सल्टेन्सीहरू प्रशस्त रूपमा सञ्चालन भएको पाइएको विभागले जनाएको छ । विभागले १ सय ५० वटा शैक्षिक संस्थामा अनुगमन गरेको छ । विभागका महानिर्देशक कुमारप्रसाद दहालले बजारमा लगभग १० हजार वटा शैक्षिक परामर्श संस्थाहरू सञ्चालनमा रहँदा झन्डै ९ हजार वटा शैक्षिक परामर्श संस्था दर्ताबिना र अनुमतिबिना सञ्चालन भइरहेको बताए ।  उनका अनुसार बजारमा अहिले तीन प्रकारका शैक्षिक संस्थाहरू रहेका छन् । एउटा अनुमति लिएर कानुनसंगत काम गरिरहेका अर्को अनुमति लिने प्रोसेसमा भएका र तेस्रो अनुमति पनि नलिएका तर शैक्षिक परामर्शभन्दा भिन्न तरिकाले काम गरिरहेका छन् ।  दहालले कतिपय शैक्षिक परामर्श संस्थाहरू मेनपावर कम्पनीको अथवा श्रमिक पठाउने काम गरिरहेको पाइएको बताए । विद्यार्थीहरूलाई सहज गर्छौं भनेर खोलिएका संस्थाले लुट्ने काम गरिरहेका छन् । उनी भन्छन्, ‘यस्ता ढाट्ने, छल्ने, लुट्ने कन्सल्टेन्सीलाई खोजी खोजी कारवाही गर्छौ, कुनै पनि उपभोक्तालाई कसैले पनि ढाट छल गर्न पाइँदैन ।’  उनले आफूले सुरु गरेको यो अनुगमन आफू रहँदासम्म जारी राख्ने बताए ।  ‘सरकारी नीति र कानुनभन्दा बाहिर पनि एउटा बजार सञ्चालनमा छ, त्यो बजारलाई हामी अनौपचारिक बजार भन्छौं र त्यसलाई एक प्रकारले ग्रे मार्केट पनि भनिन्छ,’ दहाल भन्छन्, ‘राजस्वको कुरा परै जाओस् त्यो बजारमा कुनै प्रकारको ऐन, कानुन, नीति, नियम लागू भएको छैन ।’ ७ सय २० संस्था मात्र दर्ता बजारमा १० हजार शैक्षिक परामर्श संस्था रहेको कुरा आइरहँदा शिक्षा मन्त्रालयले भने हालसम्म ७ सय २० वटा संस्थामात्र आधिकारिक रूपमा सञ्चालनमा रहेको बताएको छ । मन्त्रालयबाट अनुमति पाएका १ हजार ४ सय ७३ दर्ता संस्था छन् । ती संस्थामध्ये गत आर्थिक वर्षमा ९ सय २४ वटा संस्थाले नवीकरणका लागि निवेदन दिए । तर, ७ सय २० वटा संस्थाले मात्र आवश्यक कागजात बुझाएर संस्था नवीकरण गराएका छन् ।  ७ सय २० संस्थाले नवीकरण गर्दा फेरि २० सय ४ वटा संस्था भने बीचमै रोकिएका छन् । अब तत्काल ती संस्थाहरू नवीकरण हुने बाटो पनि रोकिएको छ । मन्त्रालयमा दर्ता भएका १ हजार ४ सय ७३ संस्थामध्ये हाल ७ सय २० संस्थामात्र आधिकारिक रूपमा दर्ता भएर सञ्चालनमा रहेको संस्था हुन् । शिक्षा ऐन, २०२८ ले यस्ता संस्था सञ्चालनका लागि अनुमति दिने आधिकारिक निकाय शिक्षा मन्त्रालय हो भनेको छ । यो ऐनले शिक्षा मन्त्रालय वा मन्त्रालयले तोकेको निकायबाट मात्र शैक्षिक परामर्शसँग सम्बन्धी भाषा शिक्षण सम्बन्धी र तयारी कक्षासम्बन्धी अनुमति दिन सक्छ भनेको छ ।  शैक्षिक संस्थामा विकृति बढेको भन्दै उपभोक्ता संरक्षण विभागले अनुगमन गरिरहँदा यस्ता सञ्चालन अनुमति दिने संस्था शिक्षा मन्त्रालयले भने मौन रहेको छ । मन्त्रालयले कुनै कदम नचालेको भन्दै आलोचनासमेत भइरहेको छ । शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शैक्षिक परामर्श तथा प्रमाणीकरण शाखाका प्रमुख सेमन्त कोइराला अहिले कानुन नहुँदा कुनै पनि काम गर्न मन्त्रालय असक्षमजस्तै रहेको स्वीकार्छन् ।  ‘हामीसँग अहिले कानुन छैन, कानुन विना कुनै कारवाहीको काम गर्न सक्दैनौं तर यति भन्दैमा हामी चुप लागेर बसेका छैनौं, हामीले गृह मन्त्रालयलाई बारम्बार पत्राचार गरेर अनुगमनको काम गरिदिनु भनेका छौं सम्भवतः नेपाल प्रहरीले पनि त्यसलाई हेरेको हुनुपर्छ,’ उनले भने ।  नेपाल शैक्षिक परामर्श (इक्यान)को अनुमान अनुसार देशभर करिब ५ हजार कन्सल्टेन्सी छन् भन्ने अनुमान थियो।  'नियन्त्रणमा राख्ने रणनीति'  इक्यानका अध्यक्ष शेषराज भट्टराईले अहिले बाहिर आइरहेका समाचार र अनुगमनले नेपालमा कन्सल्टेन्सी काम गर्ने सबै कम्पनी कानुन विपरीत छन् भन्ने सन्देश गएको बताए । उपभोक्ता संरक्षण विभागले गरिरहेको अनुगमन सकारात्मक भए पनि यसको सन्देश फरक तरिकाले गइरहेको बताए । ‘कन्सल्टेन्सीले गरेको विकृतिप्रति जति उपभोक्ता संरक्षण विभाग चिन्तित छ, इक्यान पनि चिन्तित छ,’ उनी भन्छन्, ‘यो मर्यादित होस् व्यवस्थित होस् भन्ने चाहना हाम्रो पनि हो, राज्यको कानुन विपरीत जान खोज्नेलाई प्रतिबन्ध गर्नैपर्छ ।’ उनी राज्यले निजी क्षेत्रलाई काम गर्न उत्साह गर्ने बताए पनि जहिले आफ्नो नियन्त्रणमा राख्ने गरेको बताउँछन् । इक्यानका पूर्वअध्यक्ष तथा नेपाल शैक्षिक परामर्श व्यवसायी महासंघका अध्यक्ष राजेन्द्र बरालले ८ सय कन्सल्टेन्सी अवैध हुनु चिन्ताको विषय भएको बताए । उनले विभागले गरेको अनुगमन पहिले नै आवश्यक रहे पनि ढिलो गरी अनुगमन सुरु भएको बताए ।   शैक्षिक परामर्श महासंघ शिक्षा सबैका लागि पहिले देश र त्यसपछि विदेश भन्ने अभिभाराका साथ नेपालमै पढ्ने विद्यार्थी बाहिर जाने विद्यार्थीलाई शैक्षिक परामर्श दिन तत्पर रहेको बताउँदै यस्तो अवस्थामा पनि विभिन्न ऐन र नियम बनाइ बाँध्न खोजेको उनको भनाइ छ ।  उनले कम्पनी ऐन ६३ अनुसार दर्ता भइरहँदा एउटा दफामा कुनै पनि नाम जुधाएर चाहिं अर्को कम्पनी खोल्न पाइने छैन भनिएको भए पनि  कम्पनी रजिस्ट्रारको कार्यालयका कर्मचारीहरूले एउटा चलेका कम्पनीको नाममा विभिन्न २० वटा कम्पनी दर्ता गराएर नाम जुधाएर विकृति र विसंगतिको रुपमा स्थापित हुन खोजिरहेको आरोप लगाए ।   नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका उपाध्यक्ष हेमराज ढकाल कुनै पनि व्यापार व्यवसाय सुरु गर्दा विधि र विधानसंवत गर्नुपर्ने बताउँछन् । ‘सरकारी निकाय निजी क्षेत्रले राम्रो गरेको देख्न सक्दैन,’ उनी भन्छन्, ‘व्यवसायमा लागेका साथीहरूले पनि कहाँ दर्ता हुनुपर्ने हो, राजश्व कहिले तिर्ने हो, यावत कुरा समयमै गरिदिँदा कसैले आवाज उठाउन सक्दैन ।’  उनी निजी क्षेत्रमा वाणिज्य विभागले पनि धेरै अनुगमन गरेर दुःख दिएको हो कि भन्ने कुराहरू सुन्नमा आएको बताउँदै सरकारले आफू पनि नगर्ने र अरूलाई पनि गर्न नदिने पहिल्यै देखिको परिपाटी रहेको सुनाए । निजी क्षेत्रका साथीहरू कानुनको दायरामा रहेर, सबै नियम पालना गरेर व्यवसाय गर्न सकिने बताउँदै लुकीछिपी व्यापार नगर्न व्यवसायीलाई आग्रह गरे ।  

काठमाडौं । काठमाडौं उपत्यकाका निजी स्कुल तथा कलेजले छात्रवृत्ति कोटामा पढ्ने विद्यार्थीहरूमाथि विभेद गरेको पाइएको छ ।  काठमाडौं महानगरले निजी स्कुल र कलेजलाई अनिवार्य १० प्रतिशत छात्रवृत्ति प्रदान गर्न बाध्य पारेको छ । महानगरको छात्रवृत्तिमा कलेजले सहमति जनाए पनि यो विषयमा धेरै विद्यालय सञ्चालकको असन्तुष्टि देखिन्छ ।  नाफा कमाउने उद्देश्यले सञ्चालन गरिएका कलेजहरूले छात्रवृत्तिमै पढिरहेका विद्यार्थीबाट पनि विभिन्न बहानामा धेरथोर शुल्क लिइरहेकै हुन्छन् । आफ्नो कलेज र विद्यालयको प्रतिष्ठाको विषय जोडिएकाले राम्रो जीपीए ल्याएका विद्यार्थीलाई केही छुट पनि दिएको हुन्छ ।  काठमाडौंमा एउटा यस्तो कलेज भेटियो जहाँ महानगरको छात्रवृत्ति कोटामा नाम निकालेर पढ्न गएका विद्यार्थीलाई शुल्कमात्रै मागिएन, पढ्ने कोठा नै छुट्टै बनाइयो । उक्त विषयमा विद्यार्थीले गुनासो गरेपछि बल्ल सत्य बाहिर आएको हो । कलिला विद्यार्थीलाई यस्तो विभेद गर्ने कलेज हो– काठमाडौंको बसुन्धरामा रहेको मोर्गन इन्टरनेशनल कलेज । अहिले सवत्र यो कलेजको आलोचना भइरहेको छ । उक्त गुनासोपछि काठमाडौं महानगरको टोलीले गत बिहीबार कलेज पुगी अनुगमन गरेको थियो । अनुगमनको लागि कलेज पुगेको महानगरको टोली र कलेज प्रशासनबीच चर्काचर्की नै परेको थियो ।  महानगरको अनुगमन टोलीले कलेजलाई तीन दिनभित्र आवश्यक कागजातसहित उपस्थित हुन निर्देशन दियो । अनुगमन गर्दा के–के पाइयो ? गत बिहीबार मोर्गन कलेजमा काठमाडौं महानगर भित्रका विभिन्न विभागहरूले संयुक्त रूपमा अनुगमन  गरेका थिए । शिक्षा विभागमा प्राप्त उजुरीहरूको आधारमा गरिएको अनुगमनले विद्यालयको सञ्चालनमा गम्भीर अनियमितताहरू फेला पारेको छ ।  महानगरको सहरी योजना आयोग, राजस्व विभाग, कृषि तथा पशुपन्छी विभाग, सार्वजनिक निर्माण विभाग, सहरी व्यवस्थापन विभाग र शिक्षा विभागको संयुक्त टोलीले विद्यालयको अनुगमन गरेको थियो ।  सहरी योजना आयोगका सदस्य शैलेन्द्र झाले अनुगमनको क्रममा छात्रवृत्ति कार्यक्रमको जाँचबाट सु? गरिए पनि विद्यालयमा अन्य कैयौं समस्याहरू फेला परेको जानकारी दिए । ‘हामीले विद्यालयमा अनुगमन सु? गरेपछि विभिन्न अनियमितताहरू देख्यौं,’ झा भन्छन्, ‘संयुक्त टोलीको अनुगमनपश्चात विद्यालयको सञ्चालन, भौतिक पूर्वाधार र वैधानिकतामाथि नै प्रश्न उठेको छ, अब सबै विषयमा छानबिन हुन्छ ।’  विद्यालयले आफूलाई ‘इन्टरनेशनल’ भन्ने गरेको तर अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड पूरा नगरेको पनि महानगरले जनाएको छ । इन्टरनेशनल नाम राख्ने विद्यालयले सोहीस्तरको पाठ्यक्रम, शिक्षक, र पूर्वाधार सुनिश्चित गर्नुपर्ने हुन्छ । शिक्षा विभागका निमित्त प्रमुख केशव ज्ञवालीले कलेजले छात्रवृत्ति पाउने विद्यार्थीहरूबाट २४ हजारदेखि ३० हजारसम्मको शुल्क माग गरेको जानकारी दिए ।  महानगरले विद्यालय सञ्चालनको अनुमति पत्र, शुल्क संरचना र छात्रवृत्ति सम्बन्धी विवरण, भौतिक पूर्वाधार (कक्षाकोठा, सुरक्षा, क्यान्टिन) सम्बन्धी कागजात, राजस्व र कर सम्बन्धी रेकर्ड,  विद्यालय  स्थानान्तरण सम्बन्धी कागजात लगायतकाका कागजातहरूको प्रमाणित प्रतिलिपि तीन दिनभित्र शिक्षा विभागमा पेश गर्न निर्देशन दिएको छ । के भन्छ मोर्गन कलेज ? मोर्गन कलेजले भने विद्यार्थीमाथि कुनै पनि विभेद नगरेको दाबी गरेको छ । विद्यालयमा विद्यार्थीको संख्या बढी हुँदा बिहान/दिउँसो गरी विद्यार्थीलाई पढाइरहेको दाबी गर्दै कुनैपनि विद्यार्थीलाई विभेद नगरेको जनाएको छ ।  ‘हामीले कुनै पनि विद्यार्थीलाई छुट्याएर कसैलाई राम्ररी पढाउने, कसैलाई भुल्याउने काम गर्दैर्नौं । यो कलेज विद्यार्थीको रोजाइमा परेको कलेज हो, बाहिर जुन कुरा अहिले ल्याएको छ यो कदाप िहोइन,’ कलेज प्रशासनले भन्यो ।  कलेजका अनुसार अहिले ६७ जना विद्यार्थी महानगरको छात्रवृत्ति कोटाबाट अध्ययन गरिरहेका छन् । कलेका प्रधानाध्यापक दिपेन्द्र भण्डारीले भने यो विषयमा धेरै कुरा गर्न चाहनेन् ।  उनले बाहिर आएको कुरामा कुनै पनि सत्य नभएको जिकिर गरे । ‘हामीले सबै विद्यार्थीलाई एउटै व्यवहार गर्छौं, कसैलाई काखा र कसैलाई पाखा गर्ने भन्ने हुँदैन, यो सबै कुरा सत्य होइन,’ उनले भने । मोर्गन कलेजमात्र होइन, अधिकंश कलेजले छात्रवृत्तिबाट अध्ययन गर्ने विद्यार्थीलाई हेर्ने र गर्ने नजर फरक हुन्छ । विज्ञहरू महानगरले मात्र नभइ अन्य संघसंस्था र सरकारले दिएको छात्रवृत्तिका विद्यार्थीलाई पनि यस्तै विभेद हुने गरेको बताउँछन् ।  निजी कलेजहरू पैसाका लागि खोलिएका र निकै महँगा हुने भएकाले उनीहरू मनैदेखि यस्ता विद्यार्थी पढाउन इच्छुक हुँदैनन् । शिक्षाविद् प्राडा विद्यानाथ कोइराला आफू पनि यो विषयमा लामो समयदेखि भुक्तभोगी भएको बताउँछन् । आफूले विभिन्न संघसस्थाको सहयोगमा पढाइदिन्छु भनेर ल्याएका विद्यार्थीले पनि यस्तै व्यवहार सहनुपरेको भन्दै उनले लामो समयदेखि यो समस्या नजिकबाट महसुस गरेको सुनाए ।  रौतहटका विद्यार्थी रामजी रामले छात्रवृत्ति कोटाबाटै पढ्दा पनि अदालत जानु परेको सम्झँदै उनी हरेक कलेजले हरेक स्वरूपमा छात्रवृत्तिका विद्यार्थीलाई गर्ने व्यवहार फरक हुने गरेको शिक्षाविद कोइराला बताउँछन् ।  रौतहटमा एउटा चमार परिवारमा जन्मेका रामजी रामले सरकारी छात्रवृत्तिबाट एमबीबीएस अध्ययन गर्दा पनि नेशनल मेडिकल कलेजले २ लाख ७५ हजार पाँच सय ?पैयाँ थप मागेपछि उनी अदालतसम्म पुग्नुपरेको थियो ।  ‘२०७२ सालमा छात्रवृत्ति कोटामा एमबीबीएस गरेका रामजी सर्वोच्चमा रिट दायर गरेर अदालतको आदेशपछिमात्र चिकित्सक बनेको उदाहरण हाम्रो सामु छ,’ शिक्षाविद कोइरालाले भने । उनी छात्रवृत्ति दिने सरकार र संस्थाले शुल्क मात्र तिर्दा यस्तो समस्या सिर्जना हुने गरेको बताउँछन् । ‘विद्यार्थीलाई शुल्कमात्रै होइन, झोला, कापी, किताबको पनि आवश्यकता पर्छ । यो कुरामा ध्यान नदिँदा विद्यार्थीले धेरै समस्या भोग्नुपरिरहेको छ,’ शिक्षाविद कोइरालाले भने ।   विद्यार्थीले पनि गर्छन् विभेद छात्रवृत्तिबाट अध्ययन गरिरहेका विद्यार्थीलाई कलेजलेमात्र होइन, सँगै अध्ययन गर्ने सार्थीहरूले पनि विभेद गरिरहेका हुन्छ । महँगा कलेजका महँगो शुल्क तिरेर पढ्न सामान्य आयस्रोत हुने परिवारका सन्तानले पढ्न सक्दैनन् । छात्रवृत्तिबाट पढेका विद्यार्थीले पनि अनिवार्य कलेजको अभ्यासमा चल्नुपर्छ । उनले लगााउने लुगा, जुत्ता, बोक्ने झोला कम मूल्यको हुन्छ । यस्तो अवस्थामा विद्यार्थीहरू हाँसोको पात्र बन्ने गर्छन् ।  शिक्षाविद् कोइराला यस्तो अवस्थामा आफूसँग जे छ त्यसमै गर्व अनुभुति गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् । विदेशमा विद्यार्थीलाई सरकार वा संघसस्थाले गर्ने फेलोसिप र स्कलरसीप प्रचलित छ । फेलोसिपमा भनेको कुनै व्यक्तिलाई काम चलाउनको लागि अलिअलि पैसा दिने गरिन्छ । स्कलरसीप भनेको सबै पूर्ति गर्नुपर्ने हुन्छ । शिक्षाविद कोइराला स्कलरसिप दिने भनेपछि उसलाई चाहिँदा अरू आवश्यकता पनि पूर्ति गर्नुपर्ने अवस्था देखिएको बताउँछन् ।  उनी यस्तो समस्याबाट विद्यार्थीलाई जोगाउन महानगरले छात्रवृत्ति मात्र दिएर नहुने बताउँछन् । साथै यस्ता विद्यार्थीलाई खानबस्नदेखि लुगा कपडा सबैको व्यवस्था गर्नुपर्छ ।  यसका लागि थुप्रै अन्य सहयोगी हातहरू पनि खोज्न सकिन्छ ।  वर्षमा ४ हजार बढीलाई छात्रवृत्ति काठमाडौं महानगरले एसईई पास भइसकेका विद्यार्थीलाई निजी कलेजमा पढ्ने अवसर दिँदै आएको छ । छात्रवृत्तिका लागि सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीले आवेदन फर्म भरेर प्रवेश परीक्षा दिनुपर्छ ।  गत वर्ष महानगरले महानगरभित्र रहेका संस्थागत विद्यालयमा ४ हजार ६ सय २४ विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति प्रदान गरेको थियो । विद्यालयको भर्ना अनुपात क्षमता र अन्य सूचकका आधारमा महानगरले छात्रवृत्ति कोटा निर्धारण गर्ने गर्छ । महानगरले गरिब, विपन्न, आर्थिक अवस्था कमजोर भएका र पिछडिएका क्षेत्रका विद्यार्थीका लागि हरेक वर्ष छात्रवृत्ति प्रदान गर्दै आएको छ । 

काठमाडौं । कुनै रोग यस्ता हुन्छन्, लाग्ने बित्तिकै त्यसको लक्षण देखा पर्छ । व्यक्ति तुरुन्त अस्पताल जाँचको लागि पुग्छ र उपचारपछि निको हुन्छ । तर, यस्ता डर लाग्दा रोग पनि छन् जसको कुनै दुखाइ नै हुँदैन ।  यि रोगले शरीरभित्र  थाहै नदिई वितण्डा मच्चाइरहेको हुन्छन् । जब व्यक्तिलाई दुखाइ सुरु हुन्छ तबसम्म यि रोगले शरीरको अर्को भागसम्म हैकम जमाइसकेको हुन्छ । यस्ता डरलाग्दा रुपमा देखिइने यो रोग हो क्यान्सर ।  क्यान्सरमा पनि स्तन क्यान्सर र प्रोस्टेट  र सर्भाइकल क्यान्सर दोस्रो, तेस्रो चरणमा पुगिसक्दा पनि कुनै दुखाइ हुँदैन । दुखाइ बिना हुने यस्तो रोगले अस्पतालसम्म पुग्दा धेरै ठाउँ फैलिसकेको हुन्छ । यसको उपचार गर्दा निको त हुन सक्छ तर समय पैसाको नास हुन्छ । यस्ता रोगबाट अहिले नेपालीहरू ग्रसित भइरहेका छन् ।   नेपालमा शरीरका विभिन्न रोगमा लाग्ने क्यान्सर रोग नराम्ररी फैलिँदै गएको छ । बदलिँदो जीवनशैली, गलत खानपानले फैलने रोगले व्यक्तिको ज्यान समेत लिइरहेको छ । अन्य क्यान्सर लाग्दा दुखाइ हुने भएपनि कतिपय क्यान्सर भने बिना दुखाइ शरीरभित्र फैलिरहेको हुन्छ ।  यो मध्येकाे एउटा डर लाग्दो रुपमा फैलिरहेको क्यान्सर हो स्तन क्यान्सर । पुरुष महिला दुवैमा स्तन क्यान्सर नेपालका महिलाहरूमा अहिले सबैभन्दा बढी देखिइरहेको रोग हो स्तन क्यान्सर । विकसित मुलुकसहित नेपालमा फैलिरहेको यो रोग प्राय महिलाहरूमा मात्रै लाग्ने रोग भनेर चिनिन्थ्यो । तर, पछिल्लो समय पुरुषमा पनि स्तन क्यान्सर देखिन थालेको छ । ब्रेष्ट क्यान्सर सर्जन डा. प्रफुल्ल शाक्यले स्तन क्यान्सरको दुखाइ नहुँदा अस्पताल पुग्ने बिरामीहरू ढिलो गरी अस्पताल आउने गरेको बताए । सामान्यतया स्तन क्यान्सर भएको थाहा पाउन स्तनमा गिर्खाहरू भएको थाह हुनुपर्छ । तर, सबै गिर्खा क्यान्सर नहुने उनी बताउँछन् ।  कतिपय महिलाको महिनावारीको समय आउँदा स्तन भारी हुने र वरिपरि गिर्खाहरू जस्तै देखिन्छन् । तर, ति गिर्खाको दुखाइ महसुस हुन्छ । दुखाइ पनि छैन, गिर्खा आइरहेको छ भने एक पटक जाँच गर्नुपर्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।  स्तन क्यान्सर ९९ सय प्रतिशत दुखाइ विहीन हुन्छ,’ डा. शाक्य भन्छन्, ‘दुखाइ पनि हुँदैन, कुनै लक्षण पनि देखिंदैन, जब दुखाइको महसुस हुन्छ, तब ढिला भइसकेको हुन्छ ।’  उनी दुखाइ नभएपनि कतिपय लक्षण भने व्यक्ति आफैले अनुमान गर्न सकिने बताउँछन् । स्तन क्यान्सर भएको छ भने स्तनबाट रगत वा पीप जस्तै तरल पदार्थ चुहिन्छ भने निप्पल पनि भित्र गएको हुन्छ । यो समस्या देखिने बित्तिकै जाँच गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ । स्तन क्यान्सर के कारण हुन्छ भन्ने यकिन कारण छैन ।  अहिलेसम्मका बिरामीको केश अध्ययन गर्दा पनि अधिकांश वंशाणु भएको पाइएको छ । जसको आमा, हजुर आमामा यो समस्या वा यसैको कारण मृत्यु भएको छ भने त्यस्तो व्यक्तिलाई स्तन क्यान्सर हुन सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ ।  डा. शाक्य हरेक महिलाले महिनावारी हुँदा आफ्नो स्तन वरिपरि आफ्नो हातले छाम्न सल्लाह दिन्छन् । उनी भन्छन्, ‘चार दिन महिलाको स्तन नरम भएको हुन्छ, यो बेला आफ्नै हालको औँलाले स्तन वरिपरी छामछुम पर्दा गिर्खा भएको थाह हुन सक्छ । यदि गिर्खा भएजस्तो लाग्छ भने चिकित्सकको सल्लाह लिहाल्नुपर्छ ।’ स्तन क्यान्सर समयमै उपचार भए सतप्रतिशत निको हुन्छ । २०२४ सालमा गरिएको एक अध्ययनले ग्रामिण क्षेत्र भन्दा शहरी क्षेत्रका महिलामा स्तन क्यान्सर बढी देखिएको छ । महिलामा हुने अन्य क्यान्सर मध्ये स्तन क्यान्सर १९ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको विज्ञहरू बताउँछन् । विशेषगरी ४० वर्ष पछि देखिन सक्ने भनिएको स्तन क्यान्सर आजभोलि १९÷२० वर्षका युवतीहरूमा पनि देखिन थालेको छ ।   विश्वको तथ्यांक अनुसार प्रत्येक ६ जना मध्ये एक जनाको मृत्यु क्यान्सरबाट हुने गरेको छ । नेपालमा पनि प्रत्येक वर्ष २० हजार बढी व्यक्तिमा क्यान्सरको पहिचान हुन्छ भने कुल मृत्युको ११.११ प्रतिशत व्यक्तिको मृत्यु क्यान्सरबाट हुने गरेको छ ।  प्रोस्टेट क्यान्सर महिलामा बिना दुखाइ देखिने स्तन क्यान्सर जस्तै पुरुषमा हुने प्रोस्टेको क्यान्सरको पनि कुनै दुखाइ महसुस हुँदैन । बिना दुखाइ हुने यो रोग नेपाली युवाहरूमा पनि बढ्दै गएको छ । प्रोस्टेट भनेको एक ग्रन्थी हो । जुन पुरुषको प्रजनन् प्रणालीको रुपमा चिनिन्छ । यसले पिसाबको नलीलाई घेरेर राखेको हुन्छ ।  यो पिसाब थैलीको मुनिको भागमा हुन्छ । यसको काम शुक्राणुलाई पोषण दिने हो । यसले स्वस्थ वीर्य उत्पादन गर्छ  भने पिसाबलाई यसैले रेगुलेट गर्छ ।  यो भागमा हुने क्यान्सलाई प्रोस्टेट क्यान्सर भनिन्छ । प्रोस्टे घटबढ भइरहन्छ । यो बढ्दैमा क्यान्सर हुन्छ भन्ने हुँदैन । छिनछिनमा पिसाब गर्न मन लाग्ने, पिसाब गर्न जाँदा नआउने, तुरुक-तुरुक चुहिरहने, सधैं टाढासम्म पर्ने पिसाब आज नजिक पनि नसक्ने वा पिसाबको धार नै परिवर्तन हुँदा प्रोस्टेटमा समस्या भएको मानिन्छ ।  कन्सलटेन्ट युरोलोजिष्ट डा. इशान मल्ल यो समस्या हुने बित्तिकै क्यान्सर हुन्छ भन्ने नहुने बताउँछन् । तर, यस्तो बेला सम्भावना भने धेरै हुनसक्ने  बताउँछन् । कहिलेकाँही पिसाबको नलीमा समस्या छ अथवा पिसाबको थैलीमै समस्या छ भने पनि हुँदा यस्तो लक्षण देखिन सक्छ, जुन क्यान्सर हुँदैन । नेपालमा एक लाख व्यक्ति मध्ये करिब २.९ व्यक्तिमा यस्तो समस्या हुने गरेको छ । प्रोस्टेट क्यान्सर अहिले पहिलेको भन्दा बढ्दै गएको छ ।  स्तन क्यान्सर र प्रोष्टेट क्यान्सरको लक्षण उस्तै–उस्तै हुन्छ । प्रोस्टेट क्यान्सर हुँदा पनि दुखाइको कुनै अनुभुती हुँदैन । डा. इशान भन्छन्, ‘स्तन क्यान्सर जस्तै प्रोस्टेट क्यान्सरमा पनि दुखाइ हुँदैन तर जब पिसाबमा रगत देखिन्छ, ढाड दुख्यो, हड्डी दुख्न थाल्यो भने  प्रोस्टेट भएर अरु भागमा सरिसकेको हुन सक्छ ।’ उनका अनुसार अस्पतालमा आउने प्रोस्टेटका बिरामी लक्षणदेखि सकेपछि मात्र पुग्छन् । जसको प्रोस्टेट त्यो ठाउँ भन्दा अन्य ठाउँ सरिसकेको हुन्छ । डा. मल्ले यसको एकमात्र उपाय भनेको सन्तुलित आहार र अर्लि टेष्ट रहेको बताउँछन् । ५० वर्ष पुगिसकेका पुरुषहरूले वर्षको एक पटक अनिवार्य जाँच गर्नुपर्छ । जसको परिवारमा यस्तो समस्या देखिएको ति व्यक्तिले ४५ वर्ष पछि  अनिवार्य जाँच गर्नुपर्ने उनी बताउँछन् ।  प्रोस्टेट क्यान्सरमात्र नभइ परिवारमा स्तन क्यान्सर, ओभरी क्यान्सर जस्ता कुनै पनि क्यान्सर भएका व्यक्तिले जाँचमा निकै ध्यान दिनुपर्छ । क्यान्सर नसर्ने तर घातक रोग भित्र पर्ने एक गम्भीर प्रकृतिको रोग हो । जुन कोशिकाहरूको एक समूहको अनियन्त्रित वृद्धि हो । यो रोग लाग्यो भन्ने सुन्ने बित्तिकै अहिले पनि नागरिक निकै त्रसित हुन्छन् ।  फोक्सो, कलेजो, आन्द्रा, पाठेघर लगायत विभिन्न ठाउँमा क्यान्सर हुन्छ । जस्तोसुकै क्यान्सर भएपनि पैसा र शरीर दुवैलाई क्षति गर्छ । नेपालमा स्तन क्यान्सर, पाठेघरको मुखको क्यान्सर, फोक्सो, आन्द्रा, आमाशय लगायतका विभिन्न किसिमका क्यान्सर भएका बिरामीहरू पाइन्छन् । नेपालमा सबैभन्दा पुरुषमा फोक्सो क्यान्सर हुने गरेको छ ।  अन्क्लोजिष्ट डा. रजनी झा नेपाली महिलामा सबैभन्दा बढी पाठेघरको  मुखको क्यान्सर र स्तन क्यान्सर देखिने गरेको बताउँछिन् । अहिले पाठेघरको क्यान्सर भन्दा स्तन क्यान्सर महिलामा बढी देखिने गरेको छ ।  पाठेघरको मुखको क्यान्सर  पुरुषमा देखिने प्रोस्टेट क्यान्सर महिलामा देखिने स्तन क्यान्सर जस्तै पाठेघरको मुखको क्यान्सरको पनि सुरुवाती लक्षण थाह  हुँदैन । जब फैलिसकेको हुन्छ त्यसपछि मात्र लक्षण देखिन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सर गर्भाशय र यौनी बिचको भागमा हुन्छ । यो हर्मन प्यापीलोमा भाइरस (एचपिभी)को संक्रमणबाट लाग्छ । सबै प्रकारका एचपिभी क्यान्सर हुँदैनन् तर केहीले सर्भाइकल क्यान्सर  गराउने सम्भावना हुन्छ ।  पाठेघरको मुखको क्यान्सर यौन सम्पर्कका कारण हुने रोग हो । कलिलो उमेरमै बिहे भएका महिलामा यो क्यान्सर हुने सम्भावना धेरै हुन्छ । डा. झा भन्छिन्, ‘१४,१५ वर्षको उमेरमा सम्पर्क राख्दा, हर्मोनल एक्टिभिटीज धेरै हुन्छ, यस्तो उमेरमा यो रोग लाग्ने सम्भावना धेरै हुन्छ, जसका कारण यो रोगको जोखिममा सबैभन्दा धेरै किशोरीहरू हुन्छन् ।’  अर्को जोखिममा पर्ने समूह भनेको धेरै जनासँग यौन सम्पर्क गर्ने महिलालाई हुन्छन् । एउटा महिलाले धेरै साथी बनाएर सम्बन्ध राख्दा उसलाई पनि यो क्यान्सरका सम्भावना धेरै हुन्छ भने गर्भ निरोधक चक्की  पिल्स धेरै खाँदा पनि क्यान्सर हुने सम्भावना हुन्छ । प्रजनन अंग सफा नराख्ने, प्याडको प्रयोग नजान्दा पनि यो समस्या हुन्छ  ।  १० जना सर्भाइकल क्यान्सर भएका महिला मध्येमा ९ जना एजपिभी संक्रमण देखिएको छ । खोप लगाउँदा ९० प्रतिशत बच्न सकिन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुँदा पनि सुरुमा कुनै दुखाइ हुँदैन । तर रोग फैलिसकेपछि लक्षण भने देखा पर्छन् ।  सर्भाइकल क्यान्सर भएका महिलामा रगत बग्ने र फोहोर गन्हाउने पानी बग्छ । महिलाहरू प्रत्येक महिनामा महिनावारी हुन्छन् । कहिलेकाँही दुईटा महिनावारीको बीचमा पनि महिनावारी जस्तै रगत बग्यो रगत चोक्टा चोक्टा आउने, गन्हाउने छ भने सचेत रहनुपर्छ । अर्को यौन सम्पर्क गरिसकेपछि महिलामा रगत बग्छ तर रोकिएको छैन भने पनि सचेत हुनुपर्छ । महिनावारी सुकेका महिलाहरूमा पनि महिनावारी जस्तै रगत आयो भने पनि सचेत हुनुपर्छ । कहिलेकाँही तल्लो पेट दुख्ने, तौल घट्ने, खाने रुचि घट्ने लक्षण हुँदा पनि शंका गर्नुपर्ने ठाउँ हुन्छ । डा. झा महिलाको जति उमेर बढ्दै जान्छ त्यति क्यान्सर हुने सम्भावना धेरै हुने बताउँछिन् ।  यस्तो लक्षण परेको छ भने चिकित्सकको सल्लाहमा अनिवार्य गर्नुपर्ने बताउँछिन् ।  कतिपय ग्रामीण क्षेत्रका महिला दिदी बहिनी यस्तो समस्या लिएर आउनुहुन्छ,’ डा. झा भन्छिन्, ‘उहाँहरूलाई  पानी कहिलेदेखि बगेको हो, रगत कहिलेदेखि बग्न सुरु गरेको हो भनेर सोध्दा चार पाँच वर्ष पहिलेदेखि भएको बताउँछन्, यस्तो अवस्थामा पनि महिलाहरू अस्पताल नआउँदा यो समस्या जटिल बन्छ ।’ नेपाल क्यान्सर निवारण प्रतिष्ठानका अध्यक्ष हरी गोपाल प्रधान क्यान्सर रोग उपचार गर्दा निको हुने भएपनि आर्थिक भार बढी पर्ने भएकाले समस्या हुने गरेको बताउँछन् । उनी सरकारले हरेक नागरिकलाई उपचार गर्न पाउने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्ने बताउँछन् ।  उनि भन्छन्, ‘धेरै जसो व्यक्तिले आर्थिक अभावमै ज्यान गुमाउनुपरेको छ । हाल दिइरहेको सहुलियतलाई बढाएर पाँच लाखसम्म दिन सक्यो भने पनि धेरै राहत हुने थियो ।’  उनी क्यान्सरका बिरामीलाई सरकारले दिँदै आएको सहुलियत पाँच लाखसम्म पुर्याउनु पर्ने बताउँछन् । क्यान्सर ढिलो गरी मात्र थाह हुने भएकोले यसको उपचार निकै महँगो हुने गर्छ ।  लामो समय अस्पताल धाइराख्नु पर्ने अवस्थामा पैसा नहुँदा आर्थिक अवस्था विपन्न भएका नागरिकले समस्या झेलिरहेका छन् । चिकित्सकहरू भने जस्तोसुकै क्यान्सरको पनि नेपालमै उपचार सम्भव भएकाले क्यान्सर रोग देखिँदैमा डराउन नपर्ने बताउँछन् । हाम्रो समाजमा क्यान्सर लाग्यो भन्ने बित्तिकै अब बाँच्दैन भन्ने मानसिकता रहेकाले यो भ्रमबाट मुक्त हुनुपर्ने बताउँछन् । 

काठमाडौं । तीन वर्ष पहिले नेकपा माओवादी केन्द्रका अध्यक्ष पुष्पकमल दाहल प्रचण्डले आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरे । शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रले एक हजार मिर्गौला प्रत्यारोपण सम्पन्न गरेको उपलक्ष्यमा आयोजित कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै प्रचण्डले आफ्नो मृत्यु पश्चात् शरीरका सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणामात्र गरेनन् कागजमा हस्ताक्षर गरेर अस्पतालका निर्देशक पुकार श्रेष्ठलाई बुझाए । ७१ वर्षका प्रचण्डले हरेक व्यक्तिले आफ्नो अङ्ग मरणपछि दान गर्न सक्ने भन्दै अन्य व्यक्तिलाई पनि दान गर्न आग्रह गरेका थिए ।   कांग्रेस महामन्त्री गगन थापा २०७३ सालमा स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरेका थिए । स्वास्थ्य दिवसको अवसरमा आयोजित कार्यक्रममा उनले आफ्नो मृत्यु पश्चात् आफ्ना सबै अङ्ग दान गर्ने घोषणा मात्र गरेनन् उनले पनि लिखित दस्तखत गरेका छन् । मुटु, फोक्सो, कलेजो, प्याङ्क्रियाज र मिर्गौला लगायतका अङ्ग दान गर्ने सम्झौता गरेका छन् । अहिले उनी ४९ वर्षका छन् ।  २०७९ सालमा संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उडड्यन मन्त्री बनेका जीवनराम श्रेष्ठले पनि शरीरका सबै अङ्ग दान गर्ने भन्दै मन्जुरीनामा बनाइ हस्ताक्षर गरिसकेका छन् । ‘मेरो मृत्युपश्चात् शरीरका सबै अङ्ग झिकी आवश्यक भएका जुनसुकै बिरामीलाई प्रत्यारोपण गर्न मेरो मन्जुरी छ,’  अङ्गदान गरिसकेका हरेक व्यक्तिले मन्जुरीमा पत्रमा यस्तै कुरा लेखेरै हस्ताक्षर गरेका छन् ।  कोशी प्रदेश सभाका पूर्वसभामुख बाबुराम गौतम, विराटनगर महानगरपालिकाका प्रमुख नागेश कोइराला, ताप्लेजुङको फुङलिङ नगरपालिका प्रमुख अमिर मादेनले पनि २०७९ सालमै अङ्गदान गर्ने घोषणा गरिसकेका छन् ।   राजनीतिज्ञले मात्र होइन अन्य सर्वसाधारणदेखि विशेषज्ञहरू पछिल्लो समय  आफ्नो मृत्यु पश्चात् आफ्नो शरीर दान गर्न राजी भएको मन्जुरीनामा पत्रमा हस्ताक्षर गरिरहेका छन् ।   मरेपछि माटोमा मिसिएर जाने शरीरले जीवित व्यक्तिको शरीरलाई राहत पुग्ने थाहा भएपछि अहिले नेपाली जीवितै भएको बेला लिखित हस्ताक्षर गरेरै अङ्ग दान गर्न थालेका छन् । अङ्गदानको कुरा बुझिसकेका धेरै व्यक्तिले आफू जीवितै रहँदा कुनै कारण आफ्नो मष्तिष्क मृत्यु भयो भने शरीरमा काम लाग्ने अङ्ग अर्को व्यक्तिलाई दान गर्ने क्रम बढेको छ । स्वास्थ्यका कुनै कार्यक्रममा पुगेर होस् या गोप्य रुपमा मानिसहरू आफ्नो मरणपछि  अङ्ग दान गर्ने भन्दै घोषणा गरिरहेका छन् ।  २८ सय हाराहारीको मन्जुरीमा हस्ताक्षर उल्लेखित व्यक्ति सार्वजनिक कार्यक्रममा अङ्गदान गरेका व्यक्ति हुन् । हल्ला नगरी अस्पतालमा गएर सुटुक्क दान गर्नेको संख्या अझ धेरै छ । भक्तपुरमा रहेको शहीद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रमा अहिलेसम्म २ हजार ८ सय हाराहारीले मरणपरान्त अङ्गदान गर्ने घोषणा गरिसकेको अस्पतालले जनाएको छ ।  अस्पतालका सूचना अधिकारी हरीहर पोख्रेलले मर्नुअघि अङ्गदान गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा मानव चेतना बढ्दैै जाँदा अङ्गदानको घोषणा गर्ने संख्या बढेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘अस्पतालको विभिन्न प्रयासपछि व्यक्तिमा धारणा परिवर्तन आएको छ । अस्पतालमा आउने सेवाग्राहीदेखि विभिन्न ठाउँमा मरेपछि खेर जाने अंगले अन्य धेरै व्यक्तिलाई नयाँ जीवन दिन्छ भन्नेबारे कार्यक्रम गरेपछि घोषणा गर्ने क्रम बढेको छ ।’ अहिले पत्रकार, राजनीतिज्ञ, समाजसेवी सबैले मरणपछि आफ्नो अङ्ग दान गर्ने भन्दै घोषणा गर्नेक्रम बढेको उनी बताउँछन् । ‘कोही यो विषयमा आफै जानकार हुनुहुन्छ, कतिपयलाई हामीले नै बुझाएका छौं,’ उनी भन्छन्, ‘कतिपय अस्पतालमा आएर आफै आफ्नो रुचि देखाउँछन्, कतिपयले फोन गर्नुहुन्छ, अहिले हामीले एउटा फाराम बनाएर वेबसाइटमा पनि राखेका छौं । इच्छुक व्यक्तिले त्यो फाराम भरेर पठाउनुहुन्छ ।’ मस्तिष्क मृत्युको अवस्था उस्तै जीवित व्यक्तिले अङ्ग दान गर्नेक्रम बढे पनि मस्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट पाइने अङ्ग भने अझै पाउन मुस्किल परेको छ । दिनहुँ धेरै व्यक्तिको मष्तिष्क मृत्यु हुँदा पनि अङ्ग दिन आफन्तहरू नै तयार हुँदैनन् । सयौं व्यक्तिको मस्तिष्क मृत्यु हुँदा पनि उनीहरूको परिवारले नै अङ्ग दिन नमान्दा समस्या भएको चिकित्सकहरू बताउँछन् ।  अहिले अङ्ग आवश्यक पर्ने बिरामी मध्ये करिब १० प्रतिशतले मात्र अङ्ग पाउने सकेका छन् । ९० प्रतिशत बिरामी अझै अंगको पर्खाइमा छटपटाइ रहेका छन् । कयौँ व्यक्तिले दिनहुँ अङ्ग नपाएर ज्यान गुमाउनु परिरहेको यो अवस्थामा तत्काल जीवित व्यक्तिले अङ्ग दानको घोषणा गर्नुभन्दा तत्काल मष्तिष्क मृत्यु भइसकेका व्यक्तिको अङ्ग दानमा सचेतना फैलाउनु निकै आवश्यक भएको विज्ञहरू बताउँछन् ।  नेपालमा अहिले मृर्गौला रोग लागेका देशभरका ८ हजार बढी बिरामी अंगदाताको पर्खाइमा छन् । तर, उनीहरूले अङ्ग पाउन सकेका छैनन् । अङ्ग नपाउँदा बिरामीहरू हप्तैपिच्छे डायलासिस गराउन बाध्य भएका छन् । महिनामा तीन/चार पटक हुने डायलासिसमा खर्च पनि धेरै हुने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।     अङ्ग पनि बुढो हुँदै जान्छ  मान्छेको मृत्यु अनिश्चत हुन्छ । सबै मान्छे बुढो भएर अर्थात् ९० वर्ष वा सय वर्षको उमेरमै मृत्यु हुन्छ भन्ने हुँदैन । अनिश्चत मृत्यु हुँदा जीवित व्यक्तिले अङ्गदान घोषणा गर्दा उसको अङ्ग जतिबेला पनि काम लाग्न सक्छ । तर, उमेर बढ्दै जाँदा मान्छेको अङ्ग पनि बुढो हुँदै जान्छ । कतिपय अङ्ग दान गरिसकेका व्यक्ति ६० वर्ष कटिसकेका पनि छन् ।  उदाहरणको लागि माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डकै कुरा गर्ने हो भने अब उनको अङ्ग दानको रुपमा उपयुक्त हुँदैन । किनकि उनको उमेर ७१ भइसकेको छ । उनीमात्र होइनन् ६० वर्ष कटिसकेका अङ्ग दान गर्ने घोषणा गरिसकेका व्यक्तिको अङ्ग प्रायः दान गर्न मिल्दैन ।  नेफ्रोलोजिष्ट डा. सुरेश महर्जन मानिसको उमेरसँगै अङ्ग पनि बुढो हुने भएकाले ८०/९० वर्ष पुगिसकेका व्यक्तिको अङ्ग प्रायः काम नलाग्ने बताउँछन् । ‘८०/९० वर्षको उमेरमा केही समस्या छैन भन्दा पनि मृगौलामा अलि समस्या भइहाल्छ । त्यो उमेरका व्यक्तिको अङ्ग खासै काम लाग्दैन,’ उनी भन्छन, ‘अङ्ग प्रत्यारोपण गरिसक्दा हामी कम्तीमा १०÷१२ वर्ष  केही नहोस् भन्ने हिसाबले प्रत्यारोपण गरिन्छ । ६० वर्ष ननाघेको व्यक्तिको अङ्ग प्रत्यारोपणका लागि राम्रो मानिन्छ ।’  ७०÷८० वर्ष नाघेका व्यक्तिको मृर्गौला लिँदा ६ महिना वा १ वर्षसम्ममात्र टिक्छ त्यो फेरि खराब भइहाल्छ, यस्तो बुढो अङ्ग लिएर दान गर्नुभन्दा प्रत्यारोपण नगरेकै बेश हुन्छ, उनले भने ।  मष्तिष्क मृत्यु कार्यक्रम अलपत्र  नेपालमा जीवित व्यक्तिबाट अङ्गदान गर्न निकै झञ्जटिलो व्यवस्था थियो । मानव अङ्ग प्रत्यारोपण ऐन २०५५ ले सुरुमा जीवित व्यक्तिबाट मृगाैला लामात्र दान गर्न सकिने व्यवस्था गरेको थियो । परिवार भित्रको कुनै व्यक्ति बिरामी पर्दा परिवार भित्रैको व्यक्तिलेमात्र अङ्ग दिन पाउने प्रावधान थियो । बिस्तारै कानुन फराकिलो भयो । मानव अङ्ग प्रत्यारोपण (पहिलो संसोधन) ऐन २०६५ केही हेरफेर गरियो । जसमा मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट पनि अङ्ग लिन सकिने कुरा ऐनमा राखियो ।  मष्तिष्क मृत्यु भइसकेको बिरामी जसको मुटु चलेको भए पनि मष्तिष्क पूर्णरुपमा मृत छ भने त्यस्तो व्यक्तिबाट मुटु, फोक्सो कलेजो, आँखा, छाला लिन सकिने तर यो दक्ष चिकित्सकले मष्तिष्क मृत्यु भएको घोषणा गरिसकेको हुनुपर्ने नियम आयो । तर, कार्यान्वयन हुन सकेन । २०६८ सालमा सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्त्यारोपण केन्द्र स्थापना भएपछि अङ्ग संकलन र प्रत्यारोपण प्रक्रिया व्यवहारिक रुपमा लागू गर्न थालियो । तर त्यो बेला पनि मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट अङ्ग पाउन गाह्रो भयो ।  शरीरको कुनै अंगमा खराबी आएर कामै नलाग्ने बिरामीको संख्या बढेपछि कानुन फेरि फराकिलो बन्यो । सरकारले मानव शरीरको अङ्ग प्रत्यारोपण सम्बन्धी  नियमावली २०७३ ल्याएर मष्तिष्क मृत्यु भएका व्यक्तिबाट अङ्ग लिन सक्ने प्रावधान ल्यायो ।  यसका लागि सचेतना फैलाउने जिम्मा पनि सहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्त्यारोपण केन्द्रलाई दिइयो ।  तर, नागरिक स्तरमा सचेतना फैलाउन नसक्दा अहिले पनि यो कार्यक्रम प्रभावकारी बन्न सकेको छैन । नेपालमा हरेक वर्ष दुई हजार भन्दा व्यक्तिको मृत्यु हुने गरेको तथ्यांक छ । उनीहरू मध्ये झण्डै आधाको मष्तिष्क मृत्यु हुन्छ भनिन्छ । मष्तिष्क मृत्यु व्यक्तिको अङ्ग पाउन निकै गाह्रो छ । कार्यक्रम सुरु भएको १० वर्षमा अहिलेसम्म ६ जना मान्छेबाट १२ वटा मिर्गौला र तीन वटा कलेजो मात्र प्रत्यारोपण भएको छ । जनचतेना बढाउन सकिएन धेरै मान्छेलाई अहिले पनि मष्तिष्क मृत्यु भनेको के हो भन्ने नै थाहा छैन । थाहा भएकाहरूलाई पनि मृत्यु भएका व्यक्तिबाट अङ्ग दिँदा अर्को व्यक्तिको ज्यान जोगिन्छ  भन्ने थाहा हुँदैन । विज्ञहरू चेतनाको अभावका कारण नै यो कार्यक्रम प्रभावकारी हुन नसकेको बताउँछन् । चिकित्सकका अनुसार नेपालमा सबैभन्दा धेरै अंगको पखाईमा मिर्गौलाका बिरामीहरू रहेका छन् ।  उनीहरूको डायलासिसमै धेरै खर्च भइरहेको छ । विर अस्पतालको न्युरो सर्जरी विभागका कन्सल्टेन्ट न्युरो सर्जन डा.शुसील मोहन भट्टराई मष्तिष्क मृत्यु भएकाहरूबाट अङ्ग पाउने कुरामा जनचेतनाको अभाव रहेको बताउँछन् । डा. भट्टराई हरेक गाउँ समाज टोलमा मानव अङ्ग दानको विषयमा चेतना फैलाउन आवश्यक रहेको बताउँछन् ।  सामाजिक चेतना अभावकै कारण यो कार्यक्रम अगाडि बढ्न नसकेको उनको भनाइ छ । नेफ्रोलोजिष्ट डा. सुरेस महर्जन नागरिकलाई मात्र नभई अङ्गदानको विषयमा धेरै जस्तो चिकित्सकलाई नै थााह नभएको दाबी गर्छन् । मस्तिष्क मृत्युपछि अङ्गदान गरेर अङ्ग प्रत्यारोपण गर्न मिल्छ भन्ने नेपालमा हुन्छ भन्ने कुरा धेरैलाई थाह छैन । उनी भन्छन्, ‘चिकित्सकमै चेतना कम छ, सामाजिक चेतना पनि कम छ, म कार्यरत अस्पतालमा सडक दुर्घटना भएका बिरामी धेरै आउनुहुन्छ, यसमा धेरैजनाको मृत्यु भइरहेको हुन्छ, हामीले यस्तो यस्तो गर्न सक्नुहुन्छ भन्दा आफन्त दिन तयार हुनुहुन्न ।’  स्वास्थ्यमन्त्री प्रदीप पौडेल पनि  जनजनमा चेतनाको अभाव रहेको बताउँछन् । आफ्नो कार्यकाल एक वर्ष पुगेको अवसरमा पत्रकारले सोधेको प्रश्नमा उनले मान्छेको विश्वासलाई टुटाउन निकै गाह्रो भएको बताए । ‘धार्मिक विश्वास यति गहिरो हुँदो रहेछ कि हामीले सम्झाउँदा, बुझाउँदा पनि  टुट्दैन, मरिसकेको व्यक्तिको अंग दिँदा अर्को जुनीमा असर पर्ने भ्रम जनजनमा छ, यो टुटाउन अझै मिहिनेत गर्नुपर्ने रहेछ,’ उनले भने ।  नेपाली समाजमा धेरै ठूलो विश्वास छ । यही सामाजमा हुर्केका जो कोही विश्वासबाट टाढा रहन सक्दैनन् । एउटा अङ्ग निकाल्यो भने अर्को जन्ममा आँखा नभएको, मृर्गौला नभएको व्यक्ति भएर जन्मन्छ भन्ने अन्ध विश्वासले पनि व्यक्ति यो विषयमा तयार हुन सक्दैन । मर्दा राम्रोसँग कित गाढ्नुपर्ने नभए जलाउनुपर्ने विश्वासमा हुर्केकालाई सम्झाउन गाह्रो हुन्छ ।  डा. महर्जन यो कुरा सबैमा चेतना पुर्याउन आवश्यक रहेको बताउँछन् । विदेशमा कोही बिरामीमा मृर्गौला फेल भएको थाहा भइसकेपछि सरकारले उसको अनलाइन रजिष्टर गर्छ  । त्यही अनुसार उनीहरू पर्खन्छन् । पछि दान गर्छन् । तर, नेपालमा यस्तो छैन । अहिलेसम्म एक अस्पताललाई अधिकार दिएको छ भने यसका लागि छुट्टै जनशक्ति पनि राखेको छैन ।  छुट्टै जनशक्तिको आवश्यकता मष्तिष्क मृत्यु कार्यक्रम चलाइरहेको शहीद धर्मभक्त अस्पतालले यो कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सकेको छैन । अस्पताल भित्रको प्रत्यारोपण गर्ने कामदेखि कार्यक्रम प्रचारप्रसार एकै अस्पतालले गर्नुपर्दा समस्या भएको अस्पतालको भनाइ छ । यो कार्यक्रमका संयोजकका रुपमा काम गरिरहेकी चिकित्सक कल्पना श्रेष्ठले दिनभरी अस्पतालको काम गर्नुपर्छ । उनलाई संयोजक बनाइए पनि कार्यक्रमको लागि समय छुट्याउन गाह्रो हुन्छ ।   चिकित्सकहरू अब यो कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउन सरकारले छुट्टै जनशक्ती बनाउनुपर्ने बताउँछन् ।  शहिद धर्मभक्त भन्दा अन्य अस्पताललाई पनि यो अधिकार दिनुपर्ने र सरकारले तलबको व्यवस्था गरेर यसमा छुट्ै जनशक्ती तयार नपारुञ्जेल अवस्था यस्तै रहने उनीहरूको भनाइ छ ।   ‘कल्पना म्यामलाई संयोजक बनाइएको छ उहाँले आफ्नो काम छोडेर यो विषमा चेतना दिदै हिँड्ने कुरा भएन,’ डा. महर्जन भन्छन्, ‘न यसका लागि सरकारले कुनै सुविधा दिन्छ न केही, आफ्नो मनले एक्स्ट्रा समय दियो भने हुन्छ । यस्तै अवस्थाले सरकारको लक्ष्य अगाडि बढ्न निकै गाह्रो छ ।  मृगाैलाका रोगी बढी  नेपालमा अहिले सबैभन्दा अङ्ग आवश्यक भएका बिरामी मृर्गौला फेल भएकाहरू छन् । उनीहरू अङ्ग नपाउँदा डायलासिस गराउन बाध्य छन् । केएमसी अस्पताल सिनामंगलमा अहिले तीन सय भन्दा बढी मृर्गौलाका बिरामी डायलासिस गरिरहेका छन् ।  कोही नजिकैका आफन्त नातेदारबाट प्त्यारोपण गर्ने तयारीमा छन् भने दिनेमान्छे नभएर डायलासिस गर्नुपर्ने बाध्यतामा रहेका बिरामी पनि धेरै छन् ।  नेपालको हकमा सबैभन्दा बढी प्रत्यारोपणका लागि आवश्यक पर्ने अङ्ग कुन हो भन्ने एकिन तथ््यांक छैन । तर, विश्वका धेरै देशलाई आधार मान्ने हो भने सबैभन्दा बढी प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने भनेको मृर्गौला हो । नेपालमा पनि मृगौर्ला नै सबैभन्दा धेरैमा पर्ने सक्ने अनुमान गरिन्छ । कलेजो, मुटु फोक्सो पनि उत्तिकै आवश्यक पर्छ ।  ८ वटा अङ्ग झिक्न सकिन्छ   मष्तिष्क मृत्यु भएका एक व्यक्तिले अङ्ग दान गर्न सक्यो भने ८ जना बिरामीलाई बचाउन सकिन्छ, कलेजो, मुटु, फोक्सो, मृर्गौला, आँखा, छाला लगायतका ८ अङ्ग एउटा व्यक्तिबाट  स्वस्थ व्यक्तिमा प्रत्यारोपण गर्न सकिन्छ । तर नेपालको हकमा मृर्गौला र कलेजो मात्र प्रत्यारोपण गर्न सम्भव छ ।  अन्य अंगको प्रत्यारोपण तत्काल सम्भव छैन । नेपालमा अन्य अङ्ग प्रत्यारोपण गर्न सक्ने जनशक्ती नहुँदा दुइटा अंगमात्र प्रत्यारोपण गरिन्छ । मुटु प्रत्यारोपणका लागि लाइसेन्स ल्याएका व्यक्ति भएपनि धेरै कुराको अभावले सञ्चालन गर्न सकेका छैन । उनी बिस्तारै सबै अङ्ग नेपालमै, नेपाली जनशक्तिलेनै प्रत्यारोपण गर्न सक्ने बताउँछन् ।  नेपालमा मृर्गौला प्म्रत्यारोपण २००८ देखि सुरु भएको थियो । अहिले प्रायः अस्पतालमा मृगौला प्रत्यारोपण गरिन्छ, कलेजोको प्रत्यारोपण पनि धेरै अस्पतालले गरिरहेका छन् ।  स्वास्थ्य क्षेत्रमा बिस्तारै नेपालले फड्को मार्दै गइरहेको अवस्थामा सबै अङ्ग नेपालमै प्रत्यारोपण हुने सम्भनावना छिट्टै आउने आसामा कतिपय चिकित्सकहरू छन् ।  

काठमाडौं । रोगहरू फरक-फरक किसिमका हुन्छन् । केही रोगले तुरुन्तै लक्षण देखाउँछन् अनि उपचार गर्दा निको हुन्छन् भने कतिपय रोगहरूको लक्षण नै देखा नपरी भित्रभित्र शरीरको आधा भाग बिग्रिसकेपछि मात्र थाहा हुन्छ । यस्तो अवस्थामा व्यक्ति अन्तिम अवस्थामा मात्र अस्पताल पुग्छ । अन्तिम समय अस्पताल पुग्दा रोग निको हुँदैन । यस्ता खालका रोगले व्यक्तिको ज्यान र पैसा दुवै नष्ट गरिदिन्छ ।  आजभोलि धेरै व्यक्ति आफ्नो स्वास्थ्यप्रति सचेत हुन थालेको छन् । नियमित जाँच गर्नेदेखि शारीरिक व्यायाममा पनि उत्तिकै ध्यान दिइरहेका हुन्छन् । व्यक्ति स्वास्थ्यप्रति सचेत रहँदा पनि कतिपय रोगले मौन संकट पारिरहेका हुन्छन् । नेपालमा यस्तै मौन संकटका रूपमा हेपाटाइटिस बी र सी देखिँदै आएको विज्ञहरू बताउँछन् ।  यो रोग लागेको कतिपय व्यक्तिलाई थाहै नभइ कलेजो खराब भइसकेको हुन्छ । मेडिसिटी अस्पतालमा कार्यरत हेपाटो सर्जन डा. रामबाबु शाह हेपाटाइटिस बी र सी नेपालमा डरलाग्दो रूपमा देखिरहेको बताउँछन् ।  उनका अनुसार यो रोगले सुरुमा लक्षण नै नदेखाएर एक्कासि असहज हुने अवस्थाको सिर्जना गर्छ । बिरामी जसोतसो अस्पताल पुग्दा कलेजो सबै खराब भइसकेको हुन्छ । उनले हेपाटाइटिस बी भएर कलेजो खराब भएका तीन जनामा आफैले कलेजो प्रत्यारोपण गरिसकेको जानकारी दिए ।  मेडिसिटीले केही समय अगाडि पहिलो कलेजो प्रत्यारोपण गरेको बिरामी पनि एक्कासि समस्या भएर अस्पताल आउँदा कलेजो अन्तिम अवस्थामा पुगिसकेपछि मात्र लक्षण देखिएको शाहले बताए ।  जेठ ८ गते पोखराका ५६  वर्षका ईश्वर कार्कीलाई एक्कासि बान्ता आउने, रिंगटा लाग्ने समस्या देखिँदा परिवारले मेडिसिटी अस्पताल पुर्याएको थियो । जाँच गर्दा उनको कलेजो पुरै खराब भइसकेको थियो । कलेजोमा समस्या आउँदा किड्नीमा पनि समस्या देखिन्छ । समयमै उनका छोराले कलेजो दान गर्दा कार्कीको अहिले कलेजो र किड्नी दुवैको समस्या समाधान भएको छ ।  डा. शाह हेपाटाइटिस बी निकै डरलाग्दो रोग भएको बताउँछन् । नेपाललगायत विश्वका विभिन्न देशमा फैलिरहेको यो रोगबाट लाखौं मानिस प्रभावित छन् । नेपालमा पनि यो रोगबाट थुप्रै व्यक्तिहरू प्रभावित भइरहेका छन् । तुरुन्त लक्षण देखापर्ने भन्दा लक्षण नै देखा नपरेका रोगहरूले मान्छेको ज्यान लिइरहेको छ ।  के हो हेपाटाइटिस ? कलेजोको कोषहरूलाई हेपाटोसाइट भनिन्छ । यी कलेजोका तन्तुहरू हुन् । कुनैपनि संक्रमणका कारण हेपाटोसाइटलाई असर गर्छ अनि कलेजो सुनिन्छ । हेपाटाइटिस भनेको कलेजोमा सुजन हुने एउटा रोग हो । यो रोग प्रायः भाइरल सङ्क्रमणको कारण हुने गर्छ । रक्सी सेवन, विषाक्त पदार्थ, अटोइम्युन रोग वा औषधीको असरले पनि हेपाटाइटिस हुने गर्छ ।  हेपाटाइटिस ए, बी, सी, डी र ई गरी पाँच प्रकारको हुन्छ । यी पाँचै प्रकारका रोग फरफरक किसिमले लाग्ने र लक्षण पनि फरक हुन्छ भने यसको जोखिम पनि फरक हुन्छ । नेपालमा धेरैजसो देखिने ए, ई, बी र सी हो । समयमा यसको उपचार नहुने हो भने कलेजो फेल भएर क्यान्सरसमेत हुने गर्छ ।   हेपाटाइटिस बी र सी भाइरसजन्य संक्रमण हुने गर्छ । जुन रगत शरीरको तरल पदार्थ र संक्रमित सुईको प्रयोगले सर्ने गर्छ । बी र सी स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले खतरनाक हुने विज्ञहरूको भनाइ छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ)का अनुसार विश्वमा हरेक २० सकेण्डमा एकजना व्यक्तिको यही रोगले मृत्यु हुने गर्छ । १३ लाख बढी व्यक्तिको हेपाटाइटिसकै कारण मृत्यु हुने डरलाग्दो तथ्यांक छ भने हरेक वर्ष २० लाखभन्दा बढी व्यक्तिमा यो रोग लाग्ने गर्छ ।  ग्लोबल रिपोर्ट २०२४ अनुसार सन् २०२२ मा ३० करोड ४ लाखमा हेपाटाइटिस बी र सी संक्रमण भएको पाइएको छ । यो रोगका विषयमा दीर्घकालीन रणनीति नबनाए अझै डरलाग्दो अवस्था आउने डब्ल्यूएचओले चेतावनी दिइसकेको छ ।  तत्काल कुनै नीति लिइएन भने सन् २०३० सम्ममा २८ लाख ५० हजार जनाको मृत्यु हुने अनुमान छ ।  कसरी लाग्छ ? विश्वमा देखिएका पाँच प्रकारका हेपाटाइटिस फरक–फरक कारणले लाग्छ । हेपाटाइटिस ए र ई फोहोर पानी अनि फोहर खानेकुराबाट लाग्छ । यो व्यक्तिबाट व्यक्तिमा सर्दैन । तर हेपाटाइटिस बी र सी व्यक्तिबाट व्यक्तिमा सर्छ तर फोहोरका कारण यो रोग लाग्दैन । यो रोग लागेका व्यक्तिको रगत अर्को व्यक्तिलाई दिदाँ र शारीरिक सम्पर्कबाट सर्छ ।  आमा संक्रमित हुँदा बच्चामा पनि यो रोग सर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । हेपटाइटिसको लक्षण प्रायः अन्य रोगहरूसँग मेल खाने हुन्छन् । भोक नलाग्ने, पेट दुख्ने, ज्वरो आउने पखाला लाग्ने हुन्छ । यस्तै, पिसाब गाढा र पहेंलो हुन्छ भने आँखा र छाला पनि पहेंलो देखिन्छ ।  हरेक रोगका केही लक्षण मेल खाने हुन्छन् । यस्ता कुनै पनि लक्षण देखा परेमा तुरुन्त जाँच गर्नुपर्छ । हेपाटाइटिस ए, बी र सी जाँचका लागि यौन स्वास्थ्य क्लिनिकमा गएर रगत परीक्षण गराउन सकिन्छ भने हेपाटाइटिस एको लागि कुनै विशेष उपचार छैन । यो अधिकाशंमा आफै निको भएर जान्छ ।  हेपाटाइटिस ए र बी को रोकथामका लागि पछिल्लो समय बालबालिकालाई खोप लगाउन सुरु गरिएको छ । हेपाटोलोजिष्ट डा. उमिद श्रेष्ठ मद्यपान र धुम्रपान सेवनले यो रोगको जोखिम बढाइरहेको उनी बताउँछन् । यसैगरी, पछिल्लो समय बदलिँदो जीवनशैली पनि मुख्य कारण रहेको उनी बताउँछन् ।  भन्छन्, ‘मदिरा सेवनका कारण कलेजो खराब हुन्छ अध्ययनले भनेको छ तर अस्वथ्यकर खानपान, शारीरिक व्यायामको कमीले पनि कलेजो खराब भइरहेको छ।’ यकिन छैन तथ्यांक विश्वमा २० सकेण्डमा एक व्यक्तिको मृत्यु हुने गरेको तथ्यांक भएपनि नेपालमा यो रोगबारे यकिन तथ्यांक छैन ।  लिभर फाउण्डेसनका अध्यक्ष उमेशजंग रायमाझी जनस्वास्थ्यको प्रमुख समस्याका रूपमा रहेको हेपाटाइटिस रोगबारे यकिन तथ्यांक नहुनु दुखद भएको बताउँछन् ।  विश्वको तथ््यांकको आधारमा हेर्दा नेपालमा करिब १ लाख १५ हजारमा हेपाटाइटिस सी संक्रमित रहेको हुनसक्ने अनुमान छ । हेपाटाइटिस बी ०.९ प्रतिशत र सी ०.३८ प्रतिशत रहेको पाइन्छ । यीमध्ये १८ प्रतिशतको निदान हुन्छ भने १ प्रतिशतले उपचार नपाएको अनुमानित तथ्यांक छ ।  एचआईभी संक्रमित व्यक्ति र सुईबाट लागुऔषध प्रयोग गर्ने व्यक्तिमा जोखिम धेरै रहेको पाइन्छ ।   डा. बाबुराम शाह जनचेतनाको अभावले हेपाटाइटिस नेपालमा समस्याको रूपमा गएको बताउँछन् । अन्य रोगजस्तो यो रोगलाई प्राथमिकता नदिँदा यसले अझ जोखिम निम्त्याउन सक्ने उनी बताउँछन् ।  शाहका अनुसार नेपालमा अहिले बढी देखिने भनेको हेपाटाइटिस बी २ प्रतिशत सम्मको संख्यालाई भएको मानिन्छ । डा. शाह हेपाटाइटिस सी पनि कहिलेकाँही नेपालमा देखिने गरेको बताउँछन् । हेपाटाइटिस ए र ई पनि नेपालमा देखिन्छ।  डा. शाहका अनुसार सरसरफाइको अभाव अर्थात वातावरणको कारण ए र ई नेपालमा बढी देखिन्छ । उनी यसको रोकथामको एकमात्र बलियो उपाय खोप हुने चिकित्सकहरू बताउँछन् ।  पर्याप्त मात्रामा खोप हेपाटाइटिस बी बच्चा जन्मेको ६, १० र १४ हप्तामा तीनवटा मात्रामा लगाइन्छ । स्वास्थ्य सेवा विभाग अन्तर्गतको बाल स्वास्थ्य तथा खोप शाखाले राष्ट्रिय खोप कार्यक्रम अन्तर्गत राखेर अनिवार्य खोप दिइरहेको छ ।  शाखाका प्रमुख डा. अभियान गौतम ७७ वटै जिल्लामा जन्मेको बच्चाहरूलाई खोप दिइरहेको बताए । उनले बालबालिकाले सबैभन्दा बढी पाइरहेको खोप अन्तर्गत हेपाटाइटिस बी रहेको जानकारी दिए ।  ‘बर्सेनि सय प्रतिशतदेखि ९९ प्रतिशतसम्मका बालबालिकाले यो खोप पाइरहेका हुन्छन्,’ डा. गौतम भन्छन्, ‘हामीले सन् २०३० सम्म सत प्रतिशत बालबालिकाले हरेक खोप पाइसक्ने लक्ष्य राखेका छौं । त्यसैले पनि खोप कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाएका छौं, खोपको मात्रा पनि पर्याप्त हुँदा यो खोप लगाउनबाट प्रायः वञ्चित बालबालिका त्यति छैनन् ।’   डा. गौतम यो खोप अभियानले पनि हेपाटाइटिसको संख्या निकट भविष्यमा कम हुने बताउँछन् ।  कलेजोका विषयमा अध्ययन गर्दै आएको लिभर फाउण्डेसन नेपालका अध्यक्ष उमेशजंग रायमाझी अव्यवस्थित सहर, रहनसहन वातावरणले यो समस्या नेपालमा बढ्दै गइरहेको बताउँछन् ।  यो रोग निवारण गर्न सकिने भएपनि विश्वभर मृत्यु हुने कारण भइरहेको बताउँदै उनी सरकारले आवश्यक कदम चाल्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।  ‘सुरुमै ध्यान दिइयो भने यसले जोखिम रूप लिँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘तर यसमा ध्यान दिइएन भने यसले अंग प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने अवस्थासम्म आउँछ जुन शरीरको सबैभन्दा ठूलो अप्रेशनमा पर्छ ।’ कलेजो शरीरको यस्तो अंग हो जसले शरीरको पाँच हजार फङ्सन एकै पटक गर्छ । रायमाझी यस्तो डरलाग्दो विषयमा पनि राज्यले अनदेखा गरिरहेको आरोप लगाए । नेपालमा कतिको मृत्यु हुन्छ भन्ने यकिन डाटा नै सरकारसँग नहुनुले सरकारको लापरवाही प्रष्टै हुने उनको भनाइ छ ।  ‘कलेजो स्वास्थ्यका विषयमा राज्य निकै चुकेको छ, सबैले यसमा ध्यान दिन जरुरी छ । हाम्रो काम भनेको यहाँ पुगेन यस्तो छ भनेर बाटो देखाइदिने हो । धेरै काम राज्यको नीतिगत तहमा गर्नुपर्छ,’उनले भने ।

काठमाडौं । काठमाडौंको मध्यबानेश्वरमा रहेको  ग्लोबल कलेज अफ म्यानेजमेन्टमा यो वर्ष कक्षा ११ मा १ हजार ८ सय विद्यार्थी भर्ना भए । कलेजका अनुसार व्यवस्थापनमा ९ सय र विज्ञान विषयमा ९ सय गरी एक हजार ८ सय सय विद्यार्थी भर्ना भएपछि भर्ना कार्यक्रम स्थगित भयो । आइतबारदेखि नियमित पढाइ सुरु भएको कलेजले जानकारी दिएको छ ।  हरेक वर्षजस्तै कलेजमा यो वर्ष पनि विद्यार्थी भर्नाका लागि निकै भीड भयो । कलेजले प्रवेश परीक्षा लिएर राम्रा विद्यार्थी छनोट गरेर भर्ना गरेको छ । कलेजका सूचना अधिकारी धर्म ओझा गत वर्षको तुलनामा यो वर्ष बढी विद्यार्थी बजारमा आउँदा भर्नाका लागि निकै प्रतिस्पर्धा नै चलेको बताउँछन् ।  ‘विद्यार्थी धेरै पास भए  जिपिए पनि राम्रो ल्याएका छन्, राम्रो जीपीए ल्याएका विद्यार्थीलाई त्यही अनुसार छुट पनि दिएका छौं,’ उनले भने ।  सबैभन्दा महँगो भनिएको ललितपुरमा रहेको रातो बंगलाले एसईईपछि  ए लेभलको पढाइ सुरु गर्छ । उसले रातो बंगलामै कक्षा १० पढेर एसईई पास भएका विद्यार्थी बाहेक बाहिरको धेरै विद्यार्थी नआएको बताएको छ । रातो बंगलामा ६७ जना विद्यार्थी रहेको र उनीहरूसबै जना अहिले ए लेभलमा अध्ययन गरिरहेको कलेज प्रशासनले बताएको छ । प्रशासनका अनुसार दुई/चार जना विद्यार्थी भने बाहिरका विद्यार्थी  पनि भर्ना भएका छन्।  बागबजारमा रहेको काठमाडौं मोडल कलेजले पनि आफूलाई आवश्यक पर्ने विद्यार्थी भर्ना गरिसकेको जानकारी दिएको छ । कलेजका प्रधानाध्यापक सुरेन्द्र सुवेदीले कक्षा ११ मा विभिन्न विषयमा २ हजार ४ सय विद्यार्थी भर्ना भइसकेको बताए । उनले भर्ना सुरु भएको केही दिनमै आवश्यक विद्यार्थीको संख्या पुरा हुँदा भर्ना समेत बन्द गरिसकेको जानकारी दिए ।    शुल्कमा फेरबदल  ग्लोबल कलेजले यो वर्ष शुल्क बढाएको छैन । बरु उसले धेरै विद्यार्थीलाई केही प्रतिशत छुट दिएको छ । विद्यार्थीहरूको जीपीएका आधारमा विद्यार्थीलाई शुल्कमा छुट दिएको कलेजले जानकारी दिएको छ ।  ‘यो वर्ष हामीले छुट धेरै दिएका छौं,’ ओझा  भन्छन्, ‘जीपीएको आधारमा मात्र नभइ विद्यार्थीलाई  विभिन्न पक्ष हेरेर छुट दिन्छौं, यसरी छुट दिँदा २ लाख रुपैयाँको हाराहारीमा विद्यार्थीले कक्षा ११ को कोर्स पुरा गर्न सक्छन् ।’   ग्लोबल कलेजले कक्षा ११ मा विज्ञान विषय लिएर पढ्ने विद्यार्थीका लागि २ लाख ९३ हजार रुपैयाँ शुल्क लिन्छ । तर धेरै जसो विद्यार्थीले पुरै शुल्क तिर्नुपर्ने अवस्था नहुने ओझा बताउँछन् ।  रातो बंगलाले पनि यो वर्ष शुल्क नबढाएको जानकारी दिएको छ । गत वर्ष जस्तै करिब दुई वर्षे ए लेभल पढ्न विद्यार्थीले २० लाख भन्दा बढी शुल्क तिर्नुपर्छ ।   काठमाडौं मोडल कलेजले गत वर्षको तुलनामा केही शुल्क बढाएको छ । प्रधानाध्यापक सुरेन्द्र सुवेदीका अनुसार यो वर्ष ५ प्रतिशतले शुल्क बढाएको हो । शुल्क बढाए पनि अधिकांश विद्यार्थीले जीपीएका आधारमा थरीथरीका सहुलियत पाएको उनको दाबी छ ।  ‘हाम्रो कलेजमा विद्यार्थीलाई धेरै छुट हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘हामीकहाँ महिनामा १० हजार शुल्क छ भने कोही १० हजार तिरेर पढ्छन्, कोही ९ हजार, ८ हजार कोही ५ हजार र शुल्क नतिरेर पढ्ने विद्यार्थीहरू पनि छन्, जीपीएदेखि हरेक कुरामा हेरेर छुटको व्यवस्था गरिन्छ ।’ सुवेदीको अनुसार केएमसी पढ्ने विद्यार्थीले वर्षभरि २ लाख २५ हजारमाथि खर्च गर्नुपर्छ । तर, छुटका आधारमा धेरै जसो विद्यार्थीले सबै शुल्क तिरिरहन आवश्यक नहुने उनी बताउँछन् ।  ठूला भनिएका कलेजले विद्यार्थी छनोट गरेर भर्ना गरिरहेको बेला केही कलेजले भने विद्यार्थी नपाएको बताएका छन् । गत वर्षको तुलनामा बढी विद्यार्थी बजारमा आउँदा प्लस टुको व्यवसाय राम्रो हुने आशामा रहेका कलेज गत वर्षकै हाराहारीमा विद्यार्थी भर्ना गरिरहेका छन् ।  काठमाडौंको कोटेश्वरमा रहेको कसमस इन्टरनेशनल स्कुलले गत वर्ष भन्दा यो वर्ष विद्यार्थीको संख्या घटेको बताएको छ । गत वर्ष तीन सय बढी विद्यार्थी भर्ना गरेको  यो कलेजले यो वर्ष तीन सयको हाराहारीमा मात्र विद्यार्थी भर्ना भएको जनाएको छ । कलेजका प्रधानाध्यापक अर्जुन खत्री भन्छन्, ‘विद्यार्थी सबै ठूला भनिएका कलेजले लियो, उनीहरूले सिट संख्या बढाउँदा पनि विगतका वर्ष जस्तो धेरै विद्यार्थी पाउन सकिएन ।’ खत्री विद्यार्थी नपाइरहेको अवस्थामा विभिन्न विद्यार्थी संघ संगठनको दबाबले अर्कै समस्या भएको बताउँछन् । ‘कोही एमाले, कोही कांग्रेस निकटका विद्यार्थी संगठन आउँछन्, छुट अनिवार्य हुनुपर्छ भन्छन्, १० प्रतिशत महानगरले भनेको छुट दिनुपर्छ वडाले पनि छुट माग्छ, अधिकांश विद्यार्थीलाई यसरी नै छुट दिनुपर्छ,’ उनले भने । उनी विद्यार्थी पाए पाँच सयसम्म पढाउन सक्ने जनशक्ति रहेको दाबी गर्छन् । कसमसले यो वर्ष १० प्रतिशतले शुल्क बढाएको छ । विद्यार्थीको संख्या कम हुँदा विद्यालयको व्यवसायमा समेत असर परेको बताउँछन् । काठमाडौंको बत्तीसपुतलीमा रहेको गोल्डेन गेटका सञ्चालक एवं हिसानका अध्यक्ष रमेश सिलवाल उपत्यकाका कलेजमा विद्यार्थीको संख्या घटेको बताउँछन् । पछिल्लो समय राजधानी बाहिरबाट कक्षा ११ मा पढ्नका लागि काठमाडौं आउनेको संख्याका कमी आएकाले विद्यार्थीको संख्या घटेको उनी बताउँछन् । विद्यार्थीको संख्या कलेजमा कम हुँदा शिक्षालयहरूको व्यापार कम भएको उनको तर्क छ । कति छन् विद्यार्थी ?  माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई) २०८१ मा नियमित परीक्षामा सहभागी ४ लाख ३८ हजार ८ सय ९६ परीक्षार्थी मध्ये ६१.८१ प्रतिशत विद्यार्थी ग्रेडेड अर्थात पास भए । अर्थात् २ लाख ७१ हजार २ सय ९२ विद्यार्थी कक्षा ११ मा भर्ना भए । बाँकी विद्यार्थी अहिले पूरक परीक्षाको तयारीमा छन् । पूरक परीक्षामा पास हुने विद्यार्थीसहित करिब ३ लाख ६० हजार विद्यार्थी ११ कक्षामा भर्ना हुने सम्भावना छ ।  हिसानका अध्यक्ष सिलवाल कक्षा ११ का विद्यार्थीले एक वर्षमा शिक्षालयमा मात्र ३२ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढी खर्च गर्ने गरेको बताउँछन् । त्यसबाहेक किताब, कापी, मोबाइल, ल्यापटप, ड्रेस, होस्टेल, होटल, रेष्टुरेण्टमा उनीहरूले गर्ने खर्च गर्दा अर्बौं रुपैयाँ खर्च हुनसक्ने उनको तर्क छ । उनले यो विषयमा वास्तविक अध्ययन नै नभएका बताए।  राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डका अध्यक्ष डा.महाश्रम शर्मा सैद्धान्तिक हिसाबले यो वर्ष कलेजको व्यवसाय बढ्ने बताउँछन् । गत वर्ष पूरक परीक्षापछि केही विद्यार्थी थपिए पनि यो वर्ष सुरुमै बढी विद्यार्थी पास हुँदा कलेजले धेरै विद्यार्थी पाएको उनको भनाइ छ । विद्यार्थी बढेपछि त्यसको कक्षा ११/१२ पढाइ हुने कलेज र विद्यालयलाई राम्रो अवसर पाएको बताउँछन् । यस्तो अवस्थामा केही कलेज र विद्यार्थीले मौकाको फाइदा उठाउने भएकाले स्थानीय तहले अनुगमन गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।   उनी भन्छन्, ‘विद्यार्थी पास हुँदा सकारात्मक पाटो बढ्यो । तर, योसँगै यहाँभित्र हुने नकारात्मक पाटोलाई  नियमन र व्यवस्थापन पनि गर्न सक्नुपर्छ। यो जिम्मेवारी स्थानीय सरकारको हुने भएकाले उसले कदम चाल्नुपर्छ ।’  प्लस टु पुरा गर्न एकजना विद्यार्थीले कति खर्च गर्न सक्छन् भन्ने प्रश्नमा उनी नेपालका शिक्षालयको अवस्था हेरेर यति नै गर्न सक्छन् भन्न नसकिने महाश्रम शर्मा बताउँछन् । ‘उपत्यकामा अहिले निकै महँगा कलेज/विद्यालय सञ्चालन भएका छन् । शुल्क पनि निकै फरक छ, यो हेरेर एउटा विद्यार्थीले औसतमा यति खर्च गर्न सक्छन् भन्न गाह्रो हुन्छ,’ उनी भन्छन्,‘ तर सामुदायिक विद्यालयमा पढ्ने हो भने धेरै खर्च लाग्दैन । सामान्य खर्चमा पनि प्लस टु पुरा गर्न सकिन्छ ।’  एसईईपछि विद्यार्थीले आफूलाई रुचि भएको विषय रोज्छन् । कोही प्राविधिक धारमा जान्छन् भने कोही गैरप्राविधिक धार रोज्छन् । नेपालमा प्राविधिकमा चिकित्सा शिक्षा, इन्जिनियरिङ, कृषि तथा पशुपालन लगायतका विभिन्न विषयहरू पढाइ हुन्छ भने गैर प्राविधिकमा विज्ञान, व्यवस्थापन, मानवशास्त्र, शिक्षा लगायतका विषयहरू पढाइ हुन्छ ।  नेपालको विगतको तथ्याङ्कलाई हेर्दा र यो पटकको विद्यार्थी संख्यालाई विश्लेषण गर्दा विज्ञान विषयमा ६५ हजार, व्यवस्थापनमा १ लाख ३५ हजार, शिक्षामा ८५ हजार विद्यार्थी भर्ना हुने अनुमान छ । यस्तै, मानवशास्त्रमा ३२ हजार, कानुनमा १२ हजार विद्यार्थी भर्ना हुँदा ३० हजार विद्यार्थी प्राविधिक विषय रोज्न सक्छन् । ६ सय विद्यार्थीले ए लेभल रोज्दा तीन सय विद्यार्थी सीबीएससीई अध्ययन गर्छन् भने २ सय विद्यार्थी आईबी विषय पढ्छन् । विद्यार्थीले कति तिरे शुल्क ?  काठमाडौंको बबरमहलका आयुश श्रेष्ठ सेन्ट जेभिएर स्कुलमा ए लेभल पढ्दैछन् । काठमाडौं वर्ल्ड स्कुलबाट ३.९३ जीपीए ल्याएर पास भएका उनी सेन्ट जेभिएरमा भर्ना हुँदा भर्ना शुल्क डेढ लाख रुपैयाँ तिरे । अब उनले दुई वर्षसम्म १० लाख रुपैयाँ स्कुललाई बुझाउनु पर्नेछ । ए लेभल पढ्न रातो बंगला र सेन्ट जेभिएरमा प्रवेश परीक्षा दिएका उनी दुवैमा नाम निकाल्न सफल भए । तर उनले  रातो बंगलाभन्दा सेन्ट जेभिएर रोजे ।   रातो बंगलामा दुई वर्षको यो कोर्स पुरा गर्न २० लाखभन्दा बढी लाग्ने भएकाले आफूले सेन्ट जेभिएर रोजेको उनी बताउँछन् । घरबाट पनि नजिकै र केही सस्तो पनि भएकाले सेन्ट जेभिएर रोजेको उनको तर्क छ ।  इमाडोलका जविक कोइराला विज्ञान विषय अध्ययनका लागि मध्यबानेश्वरमा रहेको ग्लोबल कलेज अफ म्यानेजमेन्टमा भर्ना भएका छन् । ४० हजार शुल्क तिरेर उनी भर्ना भए भने स्कुल पोसाकका लागि मात्र ८ हजार पाँच सय रुपैयाँ तिरे । अब उनले कक्षा ११ पुरा गर्न २ लाख ५३ हजार  तिर्नु पर्नेछ । विज्ञान विषयका लागि जम्मा शुल्क २ लाख ९२ हजार छ तर उनले राम्रो जीपीए ल्याएका कारण छुट पाएका हुन् । जविकले एसईईमा ३.९१ जीपीए ल्याएका थिए । विद्यार्थीले भर्ना शुल्क, मासिक शुल्कभन्दा धेरै अन्य खर्च गर्नुपर्छ । किताब, कापी आवश्यक सामग्री किन्दा अर्बौं रुपैयाँ अहिले बजारमा गएको छ । शिक्षाविद् प्रा.डा विद्यानाथ कोइराला विद्यार्थीले बजारमा सामग्री किनेको पैसा तिनै मालिकका हातमा परेको बताउँछन् ।  ‘बजारमा पैसा जानु राम्रो पक्ष हो । तर, विद्यार्थीले अहिले खर्च गरेको पैसा तिनै शिक्षाका मालिकको हातमा गइरहेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘पुस्तक पसल उनैका छन्, पोशाक सिलाउने ठाउँ उनीहरूकै छ, सबै मालिककै हुँदा पैसा पनि मालिककै हातमा जान्छ जसले बजारलाई कुनै फाइदा हुँदैन ।’ कोइराला देश चलाउने व्यक्तिले नै शिक्षा चलाउँदा शिक्षामा मात्र नभइ पुरै अर्थतन्त्रमा असर परेको तर्क राख्छन्।  ‘निजी विद्यालय स्कुल चल्ने भनेको नाफाले हो । स्कुल चलाउने मान्छे र देश चलाउने मान्छे नेपालमा एउटै हुन् । ‘कलेजले जुन शुल्क बढाउँछन् त्यो पैसाको अंश हाम्रो नेतृत्वले पनि पाउँछ,’ उनी भन्छन्, ‘कलेज विद्यालयको शुल्क कति बढाउने भन्ने एउटा आधार हुन्छ । शुल्क जसले जति बढाए पनि नेतृत्व चुप लागेर बस्छ । यसको असर विद्यार्थी अभिभावकलाई परिरहेको छ ।’ 

काठमाडौं । एउटा किशोरी कुनै आईभीएफ सेन्टरमा गएर आफै आफ्नो डिम्ब बेच्छिन् । उनलाई डिम्बको सट्टा आईभीएफले ३५ हजार रुपैयाँ दिन्छ । उनलाई थाहा हुन्छ कि किशोरीहरूको अण्डा पनि बजारमा किनबेच हुन्छ । त्यसपछि उनी अरू किशोरीलाई फकाउँछिन्, पैसाको लोभ देखाउँछिन् । पैसाको लोभमा १८ देखि २० वर्ष मुनिका किशोरीहरू पर्छन् । उनलाई आईभीएफमा ल्याइन्छ । चिकित्सकले सुई लगाएर बेहोस गर्दै उनको डिम्ब झिक्छन् । अनि होसमा आउँदा हातमा १०/१० हजार दिएर फर्काइन्छ र यस्तो कुरा अरूलाई नभन्न दबाब दिइन्छ ।   किशोरीहरूलाई आईभीएफमा ल्याएबापत ती युवतीले कमिसन पनि बुझ्छिन् । उनको यो खेल कति अगाडि सुरु भएको हो प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ । तर, ती किशोरीले अहिलेसम्म ६ जना किशोरीलाई आईभीएफ पुर्‍याएर अण्डा झिक्न लगाई आफूले पनि कमिसन खाइसकेको पाइएको छ । यो कुरा तब बाहिर आउँछ जब ती युवतीले कसैलाई नभन्नु भनेको कुरा आफ्ना अभिभावकलाई थाहा हुन्छ ।  प्रलोभनमा परी शरीरको डिम्ब दिएकी किशोरीमा एक्कासि शारीरिक र मानसिक परिवर्तन आउँदा अभिभावकले चासो राख्छन् । छोरीले समस्याबारे मुख नखोल्दा आतिन्छन्, उनीहरू उपचारको लागि दौडधूप गर्छन् । अस्पतालमा गएर चिकित्सकहरू भेट्छन् । चिकित्सकले काउन्सिलिङ गरेपछि किशोरीहरू बल्ल बोल्छिन् । छोरीलाई फकाएर शरीरका अण्डा दिन लगाइएको कुरा थाहा भएपछि अभिभावक आईभीएफको कालो कर्तुतबारे उजुरी दिन प्रहरीकहाँ जान्छन् । जब उनले कालो कर्तुतबारे प्रहरीलाई जानकारी दिन्छन् त्यसपछि आउँछ दम्पतीलाई सन्तानको सुख दिने भन्दै खोलिएका आईभीएफको सेवाको नाममा गरिएको घिनलाग्दो कर्तुत।  यो घटना गत असार ३० गतेको हो । लाजिम्पाटमा रहेको प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरो (सीआईबी)मा दुई किशोरीका अभिभावक काठमाडौंमा सञ्चालित फर्टिलिटीले आफ्ना छोरीहरूको अण्डा झिकेर लिएको उजुरी लिएर पुगे । जुन घटना प्रहरीको लागि समेत नयाँ थियो । निःसन्तान दम्पत्तिलाई सन्तानको सुख दिने उद्देश्यले सञ्चालन गरेर कलिला किशोरीबाट अण्डा झिकेर लाखौंमा बेच्ने काम गरिरहेको यो आईभीएफ हो- काठमाडौंको बबरमहलमा सञ्चालित होप फर्टिलिटी एण्ड डाइग्नोसिस्ट प्रालि ।  जसले कलिला छोरीलाई विभिन्न प्रलोभनमा पारी शरीरको डिम्ब झिकिरहेको फेला परेको छ । यो विषय उजुरी परेपछि प्रहरीले सञ्चालकसहित चिकित्सक र कर्मचारी गरी पाँच जनालाई पक्राउ गर्‍यो । अनुसन्धानपछि घटना अदालत पुग्दा अदालतले पाँचै जनालाई जमानतमा रिहा गरी अनुसन्धान गरिरहेको छ ।  सुन्दा अनौठो कथा जस्तो लाग्ने यो घटना काठमाडौंमा सञ्चालित केही आईभीएफहरूले गरेको यथार्थ हो । प्रहरीकहाँ परेको उजुरी एउटा फर्टिलिटीसँगमात्र सम्बिन्धत थिएन । महाराजगञ्जमा रहेको एन्जल फर्टिलिटी क्लिनिकमा पनि यस्तै धन्दा चलिरहेको उजुरी पनि प्रहरीकहाँ पुगेको छ । यो विषयमा पनि प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ । प्रहरीले यो विषयमा अनुसन्धान जारी राखेको जनाएको छ ।  अहिले काठमाडौं उपत्यकाभित्र छ्याप्छ्याप्ती आईभीएफ सेन्टरहरू छन् । उपत्यकाका प्रत्येक गल्ली-गल्लीमा देखिन्छन् । यस्ता सेन्टरहरूले निःसन्तान दम्पतीलाई सन्तान दिलाउने भन्दै चर्को मूल्य समेत लिइरहेका छन् भने भित्रभित्र वीर्य र अण्डा लेनदेनको खेल पनि सुरु भएको छ । कतिपय विषय बाहिर आएपनि यस्ता विभिन्न कर्तुत आईभीएफले गर्नसक्ने अनुमान माथिको घटनाले देखाउँछ । आईभीएफहरूले सन्तान नभएका दम्पतीलाई सन्तानको आश देखाउँदै प्रतिस्पर्धाका रूपमा विज्ञापन गरिरहेका छन् । सामाजिक सञ्जाल टिकटक, फेसबुकमा जताततै अहिले आईभीएफले दिने सेवा र गरेको कामबारे  प्रचारप्रसार गरिरहेको पाइन्छ ।  स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका अनुसार अहिले देशभर २५ वटा आईभीएफ सेन्टर दर्ता भएर सञ्चालन भइरहेका छन् । जसमध्ये १६ वटा काठमाडौं उपत्यका र ९ वटा उपत्यका बाहिरका विभिन्न सहरमा सञ्चालनमा आएका छन् । आईभीएफ सञ्चालनका लागि १२ वटाले अनुमति माग गरेको मन्त्रालयले जनाएको छ । यीभन्दा बाहेक मन्त्रालयसँग दर्ताको अनुमति नलिएर पनि थुप्रै आईभीएफ सञ्चालनमा आइरहेका छन् ।  मन्त्रालयले यस्ता आईभीएफलाई दर्ता हुन पटक-पटक आग्रह गरे पनि लुकिछिपी सञ्चालनमा आइरहेको पाइन्छ । अहिले फर्टिलिटीमा भइरहेको विकृतिका विषयमा छानबिन गर्न मन्त्रालयले समिति बनाएर काम गरिसकेको जनाएको छ । मन्त्रालयले समिति नै बनाएर छानबिन गरिरहेकाले प्रतिवेदन प्राप्त भएपछि मात्र यो विषयमा जवाफ दिने प्रतिक्रिया दिएको छ ।  मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. प्रकाश बुढाथोकी भन्छन्, ‘यो विषयमा प्रहरीले पनि अनुसन्धान गरिरहेको छ, मुद्दा अदालतमा  छ । हामीले पनि अनुसन्धानका लागि समिति बनाइसकेको बेला अहिले नै यसोउसो भन्न मिल्दैन, प्रतिवेदन प्राप्त भइसकेपछि हामी कुरा के जानकारी गराइहाल्छौं ।’ कानुन बिना दर्ता उपत्यकाभित्र वा बाहिर भद्रगोल रूपमा धमाधम सञ्चालनमा आइरहेका आईभीएफ सञ्चालनका लागि स्पष्ट कानुन छैन । कानुन नभई सञ्चालनमा आएका यस्ता आईभीएफले भोलि ठूलो समस्या सिर्जना गर्न सक्ने विज्ञहरू बताउँछन् । स्वास्थ्यविज्ञ डा. बाबुराम मरासिनी कानुनबिना यस्ता आईभीएफ सञ्चालन हुन नहुने बताउँछन् ।  ‘मैले आज होइन, स्वास्थ्य मन्त्रालयलाई कानुन बनाउनुपर्छ भनेको धेरै समय भइसक्यो,’  उनी भन्छन्, ‘कति कानुन मात्र बनाउने भन्दै स्वास्थ्य मन्त्रालयलाई उम्कने अधिकार छैन । मन्त्रालयका पदाधिकारी कति कानुन बनाउने भन्ने ओठे जवाफ दिन्छन् । जब सम्म स्पष्ट कानुन हुँदैन तबसम्म यस्ता विकृतिहरू रहिरहन्छन् ।’ मरासिनी कानुनबिना आईभीएफको लागि मन्त्रालयले इजाजतपत्र नै दिन नहुने बताउँछन् । उनी अहिले चर्चामा आएको आईभीएफको कालो धन्दामा स्वं चिकित्सक आफैले बदमासी गरिरहेको भन्दै यस्तो अपराध गर्ने अधिकार चिकित्सकलाई नरहेको बताउँछन् । कानुन भएको ठाउँमा पनि समस्या आइरहेको बेला नेपालमा झन अवस्था डरलाग्दो हुने उनको भनाइ छ ।  प्रसूति तथा स्त्री रोग विशेषज्ञ डा. लता बज्राचार्य आईभीएफको नाममा बजारमा निकै विकृति मौलाइरहेको बताउँछिन् । ‘बजारमा आएको जुन घटना छ, यो निकै ठूलो डरलाग्दो घटना हो,’ उनी भन्छिन्, ‘उमेर नपुगेका किशोरीलाई विभिन्न सुई दिएर डिम्ब निकाल्नु अपराध हो, यी किशोरीलाई अहिलेमात्र होइन पछि गएर किशोरीको रिप्रोडक्टिभ हेल्थमा असर पर्छ,  यो जसले गरिरहेको छ निकै नराम्रो काम हो ।’ स्पष्ट कानुन नभई सञ्चालनमा आएका यस्ता आईभीएफहरूबारे एक पटक सोच्ने बेला भएको बज्राचार्य बताउँछिन् । गाउँबाट पढ्न आउँछन् पैसा हुँदैन बाध्यताले यस्तो काम गर्छन् । उनले सानो उमेरमै डिम्बासय निकाल्दा यसले पछि समस्या हुने बताइन् ।  डा. लताले सेरोगेसी र आईभीएफका विषयमा कानुन बनाउनुपर्ने कुरा पहिल्यैदेखि उठाउँदै आएकी थिइन् । तर, यो विषयमा कसैले चासो नदेखाएको उनको भनाइ छ । ‘पहिले कानुन बनाउनुपर्‍यो भन्ने कुरा मैले पहिलेदेखि गरेकी हुँ तर अहिलेसम्म पनि स्पष्ट कानुन छैन । पहिले सेरोगेसी निकै हुन्थ्यो, अहिले यो विषय सुस्ताएको छ तर जे हुँदैछ गलत काम हुँदैछ,’ उनले भनिन् ।’ के छ कानुनमा ? टेस्टट्युबबेबी सम्बन्धी स्पष्ट कानुन नभए पनि जन स्वास्थ्य सेवा नियमावली २०७७ ले केही विषय भने समेटेको छ । ऐनको अनुसूची ७ को २४ मा टेष्ट ट्युव बेबी आईभीएफ सेन्टर उल्लेख गरी यसले दिने सेवाका बारेमा बोलेको छ ।  जसमा भनिएको छ, ‘स्त्री रोग सेवा, बहिरंग सेवा, प्रयोगशाला : शुक्रकिट परीक्षणसहित यूएसजी सेवा, अप्रेसन थिएटर, भ्रूण विज्ञान ल्यावको व्यवस्था हुनपर्ने छ ।’  आकस्मिक सेवाका लागि कम्तीमा कुनै एक प्रारम्भिक विशेषज्ञ सरहको अस्पतालसँग सम्झौता हुनेपर्ने पनि भनिएको छ ।  योभन्दा बाहेक यो विषयमा ऐन मौन छ । यस्तै, मुलुकी देवानी संहिता ऐन २०७४ ले  पनि कृत्रिम गर्भाधानको विषयमो केही बोलेको छ । उक्त ऐनको दफा १ सय ९ ले कृत्रिम गर्भाधानबाट जन्मिएको शिशुको पितृत्व बाबुको हुने भनेको छ । जसमा भनिएको छ, ‘पति पत्नीको मञ्जुरीले अन्य कुनै व्यक्तिको विर्यबाट कृत्रिम गर्भधान प्रणालीद्वारा जन्मिएको शिशु विवाहित पतिबाट नै जन्मिएको मानिनेछ र सोही बमोजिम निजको पितृत्व निर्धारण हुनेछ ।’  योभन्दा बाहेक अन्य कुनै पनि ऐन, नियमावली अहिलेसम्म बोलेको छैन ।  विज्ञहरू कानुन नभएका गतिविधि गर्ने छुट कसैलाई नभएको भन्दै पहिले कानुनमा जोड दिनुपर्ने बताउँछन् । विज्ञ डा. मरासिनी भन्छन्, ‘कडा ऐन भएका देशमा पनि आईभीएफले बदमासी गर्दा केही व्यक्ति अहिले जेलमा बसेका छन्, हाम्रो जस्तो कानुन नै नभएको देशमा अवस्था अझै डर लाग्दो देख्छु ।’ १५ प्रतिशत दम्पतीलाई आईभीएफ आवश्यक आजभोलि निःसन्तान दम्पतीको संख्या केही बढ्न थालेको छ । बदलिँदो जीवनशैली, ढिलो विवाहका कारण पनि दम्पतीलाई बच्चा जन्माउन समस्या भइरहेको हुन्छ । तर, समस्या भएका सबै दम्पतीको आईभीएफ नै गर्नुपर्छ भन्ने हुँदैन । केही दम्पतीको सामान्य जाँच गरी उपचार गर्दा पनि बच्चा जन्मन सक्छ । तर, ४०/४५ वर्ष पुगिसकेका महिला र विशेषगरी खाडी मुलुकमा काम गर्ने पुरुषमा यो समस्या बढिरहेको छ ।  विज्ञ डा. लता पहिलेको तुलनामा निःसन्तान हुने दर बढे पनि सबैलाई आईभीएफ नै आवश्यक नपर्ने बताउँछिन् । उनी करिब १५ प्रतिशत दम्पतीलाई यो आवश्यक पर्ने बताउँछिन् ।  विज्ञहरू आईभीएफ सेवालाई नराम्रो भन्दैनन् । बरु उनीहरू अहिलेको पुस्तालाई अत्यन्तै आवश्यक भएको बताउँछन् । स्त्री तथा प्रसुतिरोग विशेषज्ञ डा. भोला रिजाल यो सेवा उपत्यका मात्र नभई उपत्यका बाहिरका सहरमा पनि विस्तार गर्न आवश्यक रहेको बताउँछन् ।  भन्छन्, ‘कहिले अनुमति नै नलिएर सञ्चालन गरिएको सुनिन्छ, कहिले दर्तामा भएकाहरूले नै गलत गतिविधि गरिरहेको भन्ने सुनिन्छ, यसलाई बाँध्ने गतिलो ऐन बन्न सकेन ।’ स्वास्थ्य जस्तो संवदेनशील विषयमा गैर-कानुनी रूपमा सञ्चालनमा आउनु आफैमा नराम्रो रहेको उनी बताउँछन्।  के हो आईभीएफ ? इन भिट्रो फर्टिलाइजेसन (आईभीएफ) बच्चा जन्माउन सहयोग गर्ने एक सहायक प्रजनन प्रविधि हो । जसको प्रयोग बच्चा जन्माउन समस्या भएकाहरू दम्पतीका लागि गरिन्छ ।  इन भिट्रोको अर्थ शरीर बाहिर हुन्छ । पुरुषको शुक्राणु र महिलाको डिम्बलाई महिला र पुरषको शरीर बाहिर विशेष प्रयोगशालाको पेट्री डिसमा मिलाएर भ्रूण तयार पार्ने प्रक्रिया हो ।   यो प्रक्रियापछि त्यो भ्रूणलाई महिलाको पाठेघरमा लिएर राखिन्छ । यो प्रक्रियाभन्दा अगाडि महिलाको थुप्रै जाँच गर्नुपर्छ । यो जाँच महिनावारीको दोस्रो दिनबाट गरिन्छ । हर्मोन टेस्ट र अल्ट्रासाण्ड गरिसकेपछि दोस्रो दिनदेखि नाइटोको वरिपरी भागमा १० दिनदेखि १२ दिनसम्म विभिन्न सुई लगाइन्छ । जसले महिलाको डिम्बलाई राम्रो बनाउँछ ।  डिम्ब राम्रो बनिसकेपछि यसलाई अल्ट्रासाण्डको सहायताले महिलाको अण्डाशयबाट निकालिन्छ । यसै बेला पुरुषको शुक्रकिट निकालेर ल्याबमा राखेर निशेचन गराइन्छ । यसरी तयार पारिको भ्रूणलाई फेरि महिलाको पाठेघरमा राखिन्छ । यसरी राखिएको करिब दुई सातापछि गर्भवती भए नभएको जाँच गरिन्छ । कुनै दम्पतीले लामो समयदेखि बच्चा जन्माउने प्रयास गर्दापनि गर्भ नरहँदा, पाठेघरको नली बन्द हुँदा, पुरुषको शुक्राणुको संख्या कम वा कमजोर हुँदा वा  विभिन्न उपचारपछि पनि गर्भ नरहँदा दम्पतीले यो विधिबाट सन्तान प्राप्त गर्छन् । बालअधिकारकर्मीको गुनासो काठमाडौं उपत्यकामा ७७ वटै जिल्लाका व्यक्तिको बसोबास छ । धनी, गरिबदेखि राम्रो नियत भएका वा खराब नियत भएका व्यक्तिहरू पनि काठमाडौंमा छन् । विभिन्न सपना बुन्दै यो काठमाडौंमा बसिरहेकाहरूलाई यहाँ टिक्न निकै चुनौती हुन्छ ।  यही मौका छोप्दै दलालहरूले गरिब निमुखाहरूमाथि फाइदा उठाउने काम गरिरहेको सरोकारवालाहरू बताउँछन् । यसमा अझ बढी पीडित किशोरी र महिला रहेका छन् ।  डा.बज्राचार्य गाउँबाट पढ्न आउने किशोरीलाई पैसाको प्रलोभन देखाएर विभिन्न गलत काममा लाग्न बाध्य पारिरहेको बताउँछिन् । अहिले फर्टिलिटीहरूमा देखिएको यो गलत धन्दाको पीडित पनि आर्थिक अवस्था कमजोर रहेका बालिकाहरू पर्न सक्ने बताउँछिन् ।  ‘बालबालिका गलत काममा जानाजान लाग्दैनन्, कि बाध्यताले गर्छन् कि थाहा नपाएर पैसा हुँदैन बाध्यताले यस्तो काम गर्छन्,’ उनले भनिन् ।