सेयरधनीको बदनियतले बर्बाद बनिरहेको विशाल बजार, बिचौलिया बनेर करोडौं कमाइ
काठमाडौं । चिटिक्क परेको सडक । फराकिलो फुटपाथ । देशविदेशका मान्छेहरूको आवतजावत । सडक वारपारमा सेतो रङ्ग पोतेको ठूला भवनहरु । सुनै सुनका पसल । नेपालीसँगै विदेशीहरुको पनि आवागमन । झट्ट हेर्दा जोकोहीलाई पनि लाग्छ, ‘वाह न्यूरोड’ । पुरानो व्यावसायिक हबका रुपमा स्थापित न्यूरोडमा पुग्ने अधिकांशले महसुस गर्ने कुरा हो यो । तर, कहानी यत्तिकै सीमित छैन । यो सुन्दर न्यूरोडभित्रको कुरुप रुप सुन्दा देख्दा र बुझ्दा लाग्छ, ‘मान्छेहरु यस्ता पनि छन् !’ हो, यही न्यूरोडमा रहेको विशाल बजार भित्रको संकुचित सोच भएका सेयरधनीहरुलाई कम्पनीलाई वर्षौं पछाडि धकलिरहेका मात्रै छैनन्, सिंगो न्यूरोडकै छवि गिराउन उद्देलित छन् । बिशाल बजारभित्र रहेका सटरमा सुनहरुको सौन्दर्य जति देखिन्छ त्यो भन्दा धेरै गुणाको कालो धब्बा वर्षौंदेखि जडा गाडेर बसेको छ । भएको के हो ? अब यो प्रवेश गरौं तत्कालीन राजा महेन्द्रले विदेश जाँदा ठूला डिपार्टमेन्टल स्टोर देखेपछि नेपालमा पनि व्यावसायिक भवन खोल्ने सोच बनाए । स्वदेश फर्किएपछि महेन्द्रले पूर्वप्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापा, राजदरबारका सचिव इन्द्रमणि राजभण्डारी र व्यवसायी जुद्धबहादुर श्रेष्ठलाई सबै सामान एउटै ठाउँमा पाइने गरी व्यावसायिक भवन खोल्न निर्देशनपछि विशाल बजार कम्पनी नेपालकै पहिलो आधुनिक सपिङ कम्प्लेक्स तथा सुपरमार्केटका रुपमा स्थापना भयो । विशाल बजार विस्तारै एउटा ब्राण्ड बन्यो । विशाल बजारको रुप हेर्न टाढा-टाढाबाट त्यहाँ मानिसहरु पुग्थे । विशाल बजारकै नाम दिएर गायकले गीत गाए । नायकले सिनेमा खेले । व्यावासयिक घरानाको व्यवसाय गर्ने ‘इपि सेन्टर’ बन्यो विशाल बजार । यही आकर्षणबाट प्रभावित हुँदै विशाल बजार एउटा कम्पनीमा परिणत भयो । विभिन्न सार्वजनिक संस्थानहरूको लगानीमा बनेको बीबीसीमा संस्थागत रुपमा १ र व्यक्तिगत रुपमा ९ जना संस्थापकबाट अधिकृत पुँजी १ करोड थियो । तर, संस्थापकहरूले २४ लाख ५० हजार कबुल गरेकोमा २२ लाख ३० हजार मात्रै सङ्कलन भयो । पछिल्लो समय भने सर्वोच्च अदालतको आदेशमा कम्पनीको अधिकृत, जारी र चुक्ता पुँजी ४ अर्ब १ करोड रुपैयाँ पुगेको छ । जसमध्ये ९८.७५ प्रतिशत सेयर सरकारको छ । आधा शताब्दी पार गरिसकेको विशाल बजारले विभिन्न उतारचढावहरु बेहोर्यो । विशाल बजारको सिको गर्दै देशमा भाटभटेनी, बिग मार्टजस्ता ठूल्ठूला सपिङ कम्प्लेक्सहरु बने । तर, विशाल बजारले आफ्नो ब्राण्ड गुमाउँदै गयो । ग्राहकको आकर्षण घट्दै गयो । व्यवसायीको आँखामा पर्न छोड्यो । बाहिरबाट देखिने विशाल बजार भित्रिरुपमा भने कुरुप बन्दै गयो । विशाल बजार कम्पनीभित्र बिचौलियाहरुको बिगबिगीले कम्पनीको बिरासत गुम्दै गयो । भीमप्रसाद शर्मालाई विशाल बजारमा व्यवसाय गर्न थालेको साढे दुई दशक भयो । उनी विशाल बजार व्यापार संघका अध्यक्ष समेत हुन् । विशाल बजारभित्रको बेथिति देख्दा उनको मन अमिलो बन्छ । गुम्दै गएको विशाल बजारको साखप्रति उनी चिन्तित छन् । विशाल बजारमा सटर भाडामा लिनेहरु नै सो कम्पनीको सेयरधनी बन्न पाउने व्यवस्था छ । सोही व्यवस्थाको फाइदा उठाउँदै व्यवसायीले सुरुवातमा धमाधम सटर भाडामा लिए । तर, अहिले ती व्यवसायी बिचौलिया बनेका छन् । अर्थात्, उनीहरु आफैले विशाल बजारमा पसल राखेका छैनन्, उनीहरुले अर्कैलाई भाडामा लगाएर उनीहरुबाट कमिसन लिन्छन् । कम्पनीले व्यवसायीको सहजताको लागि भन्दै सस्तो भाडादर तोके पनि सुरुमा भाडामा लिएर सेयरधनीहरु बनेकाहरुले अर्कै व्यवसायीलाई भाडामा दिएर ठूलो रकम असुल्ले गरेका छन् । भीमप्रसाद शर्मा । शर्माले प्रत्येक २/२ वर्षमा १० प्रतिशत भाडा वृद्धि हुने गरेको सुनाए । तर, उनले भाडाबापतको रकम कम्पनीलाई तिर्दैनन्, तिनै बिचौलियाहरुलाई बुझाउनुपर्छ । ‘मेरो पसलको भाडा ३० हजार रुपैयाँ छ । तर, मैले ५० हजार रुपैयाँ भाडा तिर्दै आएको छु, मेरो चिनजानको मान्छे भएकाले सटर भाडामा लिएको हुँ,’ उनले भने, ‘मैले पसलको भाडा सेयरधनीलाई नै तिर्छु । सेयरधनीले कम्पनीलाई त्यसको आधा मात्रै तिर्नु हुन्छ ।’ विशाल बजार कम्पनीको भवनमा करिब ४ सय सटर छन् । तर, विशाल बजार व्यापार संघमा भने करिब २३० व्यवसायी मात्रै आवद्ध छन् । शर्मा मात्रै होइनन् सञ्चालनमा रहेका अधिकांश व्यावसायीहरूले कम्पनीको खातामा भाडा बापतको रकम हाल्दैनन् । उनीहरूले कम्पनीका सेयरधनीहरूलाई भाडा बापतको रकम तिर्ने गरेका छन् । शर्माका अनुसार केही सटर व्यवसायीले पसलको भाडा ५० हजार रुपैयाँ भएपनि कम्पनीलाई भने ५ लाखको बहाल कर तिरेको देखिएको छ । यसले त पसलको मूल्य ५ लाख रुपैयाँ तिरेको देखिने उनको भनाइ छ । विशाल बजारका दोस्रो र तेस्रो तल्लामा अहिले व्यापार ठप्प छ । पसल खाली हुँदै गएका छन् । विगतको जस्तो आकर्षण अहिले छैन । विशाल बजारका सेयरधनीले सटरबाट लाख उठाएर कम्पनीलाई हजार तिर्ने गरेका छन् । यो समस्या एक/दुई सटरमा मात्रै होइन ३५० बढी सटरमा यो समस्या रहेको खुलेको छ । विशाल बजार कम्पनीका प्रबन्ध निर्देशक (एमडी) गोरख बहादुर शाही पनि यो समस्याले आजित छन् । सेयरधनी नै बिचौलिया बनेपछि उनी समस्या समाधानको बाटो खोजिरहेका छन् । सेयरधनीले सटर राखेका व्यवसायीबाट ठूलो रकम उठाएर कम्पनीलाई थोरै मात्रै तिर्ने गरेको विषय उनलाई राम्रोसँग थाहा छ । तर, उनलाई पनि यसको उपचार गर्न हम्मेहम्मे नै छ । उनले सेयरधनीले नै बिचौलिया बनेको आरोप लगाए । कम्पनीले पाउनु पर्ने अधिकांश भाडा रकम बिचमै हराउने गरेको उनको भनाइ छ । उनका अनुसार पसल भएका अधिकांश सेयरधनीहरू आफू व्यापार गर्दैनन् । उनीहरू अन्य कुनै व्यापारीलाई कम्पनीको पसल भाडामा लगाउने गरेको उनले बताए । ‘सम्झौताका हिसाबले जसको नाममा पसल र सेयर छ, उनीहरू व्यापार गर्दैनन् । अर्कै मान्छेलाई पसल चलाउन दिइरहेका छन् । कम्पनीको भाडादरभन्दा बढी मूल्य तोकेर उनीहरु भाडामा लगाउँछन् । सेयरधनीहरू नै बिचौलिया बनेर व्यवसायीहरूबाट गैरकानूनी ढंगबाट अतिरिक्त रकम लिइरहेका छन्,’ उनले भने, ‘वास्तविक व्यवसायीले अधिकतम् भाडा रकम तिर्नु परेको छ ।’ यो रकम करको दायरामा पनि छैन । कम्पनीको आम्दानी घटाउन पनि यो गैरकानूनी कामले बढावा दिइरहेको छ । उनका अनुसार सेयरधनीरूले कम्पनीका अधिकांश पसल ओगटेर नियन्त्रणमा लिएका छन् । वास्तविक व्यवसायीहरूले तिरेको भाडा रकम सिधैं कम्पनीको खातामा जम्मा हुने हो भने त्यसको प्रतिफल सबै सेयरधनीहरूलाई समान रुपमा बाँडिने उनको भनाइ छ । तर, केही सेयरधनीहरूले आफू अनुकूल चलाउँदा कम्पनीलाई नोक्सानी भइरहेकोछ । गोरख बहादुर शाही । ‘व्यवसायीहरूले तिर्ने भाडा कम्पनीले पाउँदा नाफा बढ्छ । र, सबै सेयरधनीहरूले लगानीको अनुपातमा लाभांश पाउँथे । तर यहाँ कम्पनी र व्यवसायीलाई मर्कामा पारेर बिचौलियाले राज गरिरहेका छन्,’ उनले भने । कम्पनीका पसल सेयरधनीहरूले भाडामा दिइरहेको विषयमा अनुसन्धान हुन जरुरी रहेको उनको भनाइ छ । ‘यो राजस्वको विषय हो । धेरै नाफा हुँदा सेयरधनीको लाभांश पनि बढ्छ । राज्यलाई राजस्व पनि बढी आउँछ । यस्तो गम्भीर विषयमा अदालतलाई पनि बुझाउने प्रयत्न गर्छाैं । यसरी सेयरधनी र पसल जोड्ने वा गाभिने विषय नियमसंगत छैन । यसले सेयरधनीहरूबीच विभेदकारी व्यवहार गरेको देखिन्छ । जुन कम्पनी ऐनको विपरित हो,’ उनले भने । के छ सम्झौतामा ? कम्पनी र सेयरधनीहरूबीच विंसं २०५४ साउन १ गते भएको सम्झौताको दफा १२ मा पसलको बहाल प्रत्येक २/२ वर्षमा तत्काल लागू रहेको बहाल दरमा १० प्रतिशतका दरले वृद्धि भै करारनामा स्वतः नवीकरण हुने उल्लेख छ । साथै, कम्पनीको आर्थिक विनियमावली २०६४ को परिच्छेद ४ मा बहालवालाले पसलसँग अविभाज्य रुपमा रहेको सेयर वा सो वापत कम्पनीमा रहेको नगद धरौटी नामसारी गरेमा सम्बन्धित पसल कोठा समेत स्वतः नामसारी हुने व्यवस्था छ । कम्पनीका एमडी शाही उक्त सम्झौता नै व्यवहारिक र कानुनसम्मत नरहेको धारणा राख्छन् । त्यसको विरुद्धमा कम्पनीका पुराना सञ्चालकले मुद्धा पनि खेपेको र अदालतबाट दोषि ठहर समेत भएका छन् । ‘गैरकानुनी सम्झौता गरेर कम्पनीलाई हानी नोक्सानी पुर्याएको भन्दै तत्कालीन सञ्चालक समितिलाई दोषी ठहरिएको छ, सर्वाेच्च अदालत वा विशेष अदालतबाट भएको फैसलाले त्यस्तो सम्झौता गर्ने सञ्चालक दोषी हुन् भनेर ठहर गरिसक्यो,’ उनले भने, ‘हामी त्यो सम्झौता खारेज गरेर सबैलाई प्रतिस्पर्धात्मक वा बसिरहेका वास्तविक व्यवसायीलाई मात्रै व्यवसाय गर्न दिन खोजिरहेका छौं ।’ कम्पनीभित्र भइरहेको विकृति अन्त्य गर्न हस्तक्षेपकारी कदम चाल्न खोज्दा समस्या भइरहेको उनको भनाइ छ । वास्तविक व्यवसायीले सेयरधनीलाई भाडा तिर्नुपर्ने बाध्यताको अन्त्य गर्न खोजेको उनको धारणा छ । ‘हामी सिधैँ हटाउन निर्देशन दिन सक्ने अवस्थामा छैनौं । किनभने सम्झौताले बाँधेको छ । त्यसैले कानुनतः यसलाई खारेज गर्न साधारण सभाबाट अनुमोदनका लागि प्रस्ताव गरिएको हो,’ उनले भने । साधारण सभाको अघिल्लो दिन आदेश विशाल बजारभित्र वेथितिका चाङ छन् । विगत १० वर्षदेखि साधारण सभा र लेखापरीक्षणको काम हुन सकेको छैन । कम्पनी सञ्चालक समितिको गत माघ २८ गते बसेको बैठकले विभिन्न प्रस्तावसहित फागुन २८ गते ३४औँ वार्षिक साधारण सभा बोलाउने निर्णय गरेको थियो । १० वर्षपछि बोलाइएको साधारण सभामा पसलकवलसँग सेयर गाभी स्वतः नवीकरण हुने सम्झौता खारेज गर्ने विशेष प्रस्तावमा राखिएको छ । तर, कम्पनीको उक्त प्रस्ताव सेयरधनीहरूको हितविपरित भएको भन्दै सेयरधनी विजयनारायण राजभण्डारीले काठमाडौं जिल्ला अदालतमा उजुरी दिए । उनका तर्फबाट वरिष्ठ अधिवक्ता सम्भु थापाले बहस गरे । कम्पनीसँग विसं २०५४ साल साउन १ गते भएको सम्झौताको दफा १२ मा पसलको बहाल प्रत्येक २/२ वर्षमा तत्काल लागू रहेको बहाल दरमा १० प्रतिशतका दरले वृद्धि भै करारनामा स्वतः नवीकरण हुने र आर्थिक विनियमावली २०६४ को परिच्छेद ४ मा बहालवालाले पसलसँग अविभाज्य रुपमा रहेको सेयर वा सो बापत कम्पनीमा रहेको नगद धरौटी नामसारी गरेमा सम्बन्धित पसल कोठा समेत स्वतः नामसारी हुने व्यवस्था रहेको ठहर गर्दै निवेदक राजभण्डारी अदालत पुगे । साधारण सभाको १० नम्बर बुँदा कार्यन्वयनमा रोक लगाई बदर गरी पसल यथावत संचालन गर्न पाउनु पर्ने माग उनले गरेका छन् । जिल्ला न्यायाधीश उमानाथ गौतमको फागुन २१ गतेको एकल इजलासले उक्त मुद्धामा प्रतिउत्तर परी सम्बन्धित सरोकारवालाको निवेदन उपर पुनर्विचार हुने गरी हाल कार्यन्वयन नगर्न आदेश जारी गरेको छ । काठमाडौं जिल्ला अदालतबाट यस्तो आदेश जारी भएको केही दिनमै फेरी वार्षिक साधारण सभा सेयरधनीहरूको हित विपरीत भएको भन्दै सेयरधनी सुनिलकुमार शाक्यसहित ११ जनाले उच्च अदालत पाटनमा रिट दायर गरे । शाक्यको पक्षबाट वरिष्ठ अधिवक्ता शम्भु थापा, सतिष कृष्ण खरेल, अधिवक्ता युवराज बन्जाडे र दिपेन्द्र झाले बहस गरे । उच्च अदालतका न्यायाधीश टंकप्रसाद गुरुङ र ऋषि राजभण्डारीको फागुन २६ गतेको इजलासले कम्पनीको उक्त निर्णय कार्यान्वयन नगर्न आदेश दियो भने १५ दिनभित्र लिखित जवाफ पेस गर्न भनिएको छ । ‘के कसो भएको हो ? निवेदकको माग बमोजिमको आदेश किन जारी हुनु नपर्ने हो ? माग बमोजिमको आदेश जारी हुनु नपर्ने कुनै आधार, कारण र प्रमाण भए सो समेत खुलाई १५ दिनभित्र लिखित जवाफ पेस गर्नुहोला,’ उच्च अदालत पाटनको अन्तरिम आदेशमा उल्लेख छ । साथै, सेयरधनीहरूको लगानीको मूल्याङ्कन नगरी अलग राखी कम्पनीको साधारण सभा सञ्चालन गर्दा निवेदकहरूको हक हितमा प्रतिकूल असर पर्नसक्ने सम्भावना रहेको तथा सुविधा सन्तुलनको सिद्धान्त समेतलाई मध्येनजर गरी निवेदनको अन्तिम किनारा नलागेसम्म साधारण सभा स्थगित गर्न अदालतको आदेश छ । कम्पनीका एमडी शाही भोली हुने साधारण सभा एकदिन अगाडि रोकिँदा कम्पनीको खर्च मात्रै बढेको बताउँछन् । साथै अदालतले एक पक्षको बहसका आधारमा अदालतबाट साधारण सभा नै रोक्ने आदेश आएको सुनाए । ‘भोलि हुने साधारण सभाको सबै तयारी भइसकेको थियो । सभा व्यवस्थापनमा धेरै खर्च गरिएको थियो । तर, अदालतको फैसला साधारण सभाको अघिल्लो दिन आयो । यसले कम्पनीलाई नोक्सानी हुन्छ,’ उनले भने, ‘उच्च आदतलको फैसला एक दिन अघि आउँदा जिल्ला अदालत काठमाडौंबाट भने एउटै पक्षको बहसका आधारमा आदेश आएको छ ।’ शाहीका अनुसार सेयरधनीरूले पसलको भाडाबापत कम्पनीलाई ५०/६० हजार रुपैयाँ तिर्छन् । तर, व्यवसायीहरूबाट भने १० गुणा बढी भाडा लिने गरेको गुनासो कम्पनीमा आएको छ । यदि उक्त सम्झौता खारेज भए कम्पनीको नाफा तीन गुणा बढ्ने उनले दाबी गरे । हाल कम्पनीले २५ करोड रुपैयाँको हाराहारीमा आम्दानी गरिरहेको छ । उक्त सम्झौता खारेज हुँदा हालको आम्दानी बढेर ६०/७० करोड रुपैयाँ पुग्ने अनुमान उनको छ । ‘कम्पनीले २०/२५ करोड रुपैयाँ कमाउँछ भने सेयरधनीहरूले ५० करोड कमाउँछन् । उक्त प्रस्ताव पारित भएपछि सेयरधनीहरूको बिना मिहिनेतको ५० करोड रुपैयाँ गुम्दैछ । यो रकम गुम्ने त्रासले मुद्धा मामिला भइरहेको छ,’ उनले भने, ‘प्रतिस्पर्धाबाट लागेका पसलबाहेकको भाडा रकम न्यून छ ।’ धेरै मेहेनत गरेर प्रस्ताव ल्याइएको भए पनि सेयरधनीहरूले काम गर्न दिने अवस्था नरहेको उनको गुनासो छ । यो प्रस्ताव साधारणसभाबाट पारित भएमा बिचौलियाका रुपमा रहेका सेयरधीको ठूलो आम्दानी गुम्ने देखिन्छ । त्रासमा सेयरधनीहरू साधारण सभाको १० नम्बर बुँदामा रहेको विशेष प्रस्तावले व्यापारी, सेयरधनी व्यावसायीलाई सशंकित बनाएको व्यापार संघका अध्यक्ष शर्मा बताउँछन् । तत्कालीन समयमा भवन बनाउन रकम अभाव भएपछि ५० हजार रुपैयाँ लगानी गर्ने व्यक्तिले एउटा पसल र सेयर पाउने भन्दै तत्कालीन पञ्चायत सरकार (सीडीओ)ले जारी गरेको सूचनाका आधारमा लगानी गरेका हुन् । श्याम प्रसाद भण्डारी । सरकारले लगानीको लागि आह्वान गरेपछि व्यापारी, पुँजीपति र साहुवर्गले हजारौं रकम लगानी गरेको र अहिले आएर गाभिएका सेयर र पसल अलग बनाउँदा सेयरधनी व्यवसायीलाई मर्का पर्ने उनले बताए । ‘सेयरधनीहरूलाई आफ्नो पसल जाने डर छ । जबकी ५० हजार लगानी गर्दा त्यतिबेला न्यूरोडमा घर आउँथ्यो । ५०औँ वर्षदेखि खाइपाई आएका व्यक्तिलाई अहिले आएर सेयर र पसल विभाजन गर्दा समस्या हुन्छ,’ उनले भने । सेयर र पसल छुट्याउँदा व्यापार संघमा आवद्ध २३० जना व्यापारीले कसलाई बहाल तिर्ने भन्ने विषय नै अन्योल हुने उनको भनाइ छ । कम्पनीले सेयर र पसल विभाजनपश्चात् व्यवसायीहरूलाई यसरी व्यवस्थापन गर्छाैं भनेर स्पष्ट रुपमा धारणा राख्नुपर्ने उनको तर्क छ । कम्पनीका अध्यक्ष श्याम प्रसाद भण्डारी पनि सम्झौता स्वतः नवीकरण हुने प्रावधानको फाइदा लुट्दै सेयरधनीहरूले आफू अनुकुल पसल भाडामा लगाउँदै आएको बताउँछन् । जसबाट थोरै भाडा कम्पनीलाई तिर्ने र आफूले महँगोमा भाडामा लगाउने सम्झौता खारेज गर्न लागिएको उनको भनाइ छ । ‘पहिलाको व्यवस्था अनुसार कुनै व्यक्तिले पसल भाडामा लियो, त्यो मान्छे कम्पनीको सेयरधनी पनि हो, त्यसको नाममा पसल पनि छ । तर, त्यो पसल अरुलाई नै भाडामा लगाइएको देखिन्छ,’ उनले भने, ‘कम्पनीलाई थोरै पैसा बुझाउनु हुन्छ, बढी पैसा व्यापारीसँग लिनु हुन्छ । उहाँहरूले बीचको फाइदा खाइरहनु भएको छ, यो दलाली अब रोक्नुपर्छ ।’
हराएको नागरिकताबाट एकै बैंकमा दुई खाता, यसरी पासोमा परे सन्तोष
काठमाडौं । बैंकमा खाता खोल्दा खेप्नु परेको झन्झट सम्झिनुहुन्छ ? घरी यो कागज पुगेन, घरी त्यो कागज पुगेन । एक दर्जन बढी पृष्ठमा हस्ताक्षर गर्नुपर्ने, हस्ताक्षर नमिल्दा झेल्नुपर्ने अर्को समस्या । बैंकदेखि घरसम्मको नक्सा बनाउँदा त आफूलाई इन्जिनियर नै महसुस पनि गर्नु भएकै होला । आफ्नै पैसा जम्मा गर्न पनि यति झन्झट खेप्नुभन्दा त छाडेर जाने सोंच पक्कै आउँछ । तर, मुक्तिनाथ विकास बैंकमा एक जनाले एउटै नागरिकताबाट सहजै दुईवटा बैंक खाता खोले । त्यो पनि अर्कैको नागरिकताबाट । यो झन्झटको विषय बिर्सिएर एकछिन मुख्य विषयमा प्रवेश गरौं । सिन्धुलीको मरिण गाउँपालिका-६, कपिलाकोटका सन्तोष थापा विसं २०७० सालमा सिन्धुलीबाट काठमाडौं आउँदै थिए, बसमा विभिन्न कागजातसहितको झोला हरायो । उनले झोला खोज्ने धेरै प्रयत्न गरे तर, भेटिएन । ससानो काम गर्न पनि नागरिकता आवश्यक पर्ने भएकोले उनी फेरि सिन्धुली फर्केर तत्कालीन गाविस सचिवको सिफारिसमा जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट नागरिकताको प्रतिलिपि लिए । सन्तोष विदेश जाने तयारीमा थिए । प्रतिलिपि नागरिकताबाटै राहदानी बनाए । विसं २०७१ साल जेठमा उनी रोजगारीको सिलसिलामा बहराइन पुगे । यो बीचमा उनको नेपाल र बहराइन आवजजावत भइरह्यो । २०७६ सालमा कोरोनाको महामारी चल्यो । त्यसबाट उनी पनि अछुतो रहन सकेनन् । कोरोना संक्रमित बने । नेपालमा कोरोनाको दोस्रो लहर चलिरहेको थियो । उनी २०७८ सालमा नेपाल फर्किए । भक्तपुरमा भाडामा बस्थे उनी । नेपाल फर्किएपछि उनी भक्तपुरमै बसिरहेका थिए । ‘म भक्तपुरमै बसिरहेको थिएँ, गाउँकै छिमेकी गान्दिब गिरीले सन्तोषले मुक्तिनाथ विकास बैंकमा पैसा हाल्दिएको छ भनेर गाउँमा आमालाई सुनायो । छोरो भर्खरै विदेशबाट आएको छ । के रहेछ म सोधौंला भनेर उसलाई फर्काउनु भयो ।’ सन्तोष थापा । सन्ताेषले गान्दिब गिरीलाई फोन गरे । सिन्धुलीको माडीमा होटल सञ्चालन गरिरहेका नखबहादुर बस्नेतले बैंकमा २ लाख जति हालेको र मान्छे सम्पर्कविहीन भएपछि बैंकबाट नागरिकताको फोटोकपी ल्याएर खोजी गरिरहेको जानकारी गान्दिबले सन्तोषलाई सुनाए । गान्दिबबाटै नखबहादुरको फोन नम्बर मागियो । त्यसपछि सन्तोषले नखबहादुर बस्नेतलाई फोन गर्दा मुक्तिनाथ विकास बैंकमा २ लाख रुपैयाँ जम्मा गरेको जानकारी गराए । सन्तोषले उनीसँग किन जम्मा गर्नुभयो ? के कारोबार गर्नु भयो ? सन्तोष भन्ने मान्छे कस्तो थियो लगायतका प्रश्न गरे । ‘होटलमा बस्नु भएको हो । मोटो हुनुहुन्थ्यो । ५० वर्ष हाराहारीको हुनुहुन्थ्यो । मालपोत कार्यालयको कर्मचारी हुँ भन्नुहुन्थ्यो,’ होटल व्यवसायी नखबहादुरको भनाइ उद्धृत गर्दै सन्तोषले भने । तर, फोन नम्बर माग्दा नखबहादुरले दिन मानेनन् । सामान्य विषय रहेछ भन्दै उनी आफ्नो परिवारको उपचारमा अस्पतालमा व्यस्त हुन थाले । यहीबीचमा काठमाडौं प्रहरी परिसर टेकुबाट सन्तोषलाई फोन आयो । तपाईंको नागरिकता हराएको छ, कसैले दुरुपयोग गरेको छ भन्दै प्रहरीले प्रश्न गर्न थालेपछि आफ्नो नागरिकता हराएको र दुरुपयोग गर्ने व्यक्तिलाई पत्ता लगाएर कारवाही गर्न माग गरे । पैसा कहिले दिने हो भन्दै केही समयपछि फेरि फोन आयो । फोनबाटै गाली गलौज र धम्कीसमेत आउन थाले । तत्कालै उनले नेपाल प्रहरीको आकस्मिक सेवा १ सयमा फोन गरेर आफ्नो बेलिबिस्तार सुनाएपछि नजिकको प्रहरी चौकीमा गएर उजुरी दिन सुझाव आयो । ‘त्यसपछि म प्रहरी वृत्त ठिमी गएर कार्यालय प्रमुखलाई जानकारी गराएँ । भक्तपुर जिल्ला प्रहरी कार्यालयबाट काठमाडौं प्रहरी परिसर टेकुमा जान भनियो । टेकुमा गएर तत्कालीन डीएसपी निरञ्जन दत्त भट्टलाई फेरि घटनाको विषयमा सबै जानकारी गराएपछि ठाडो निवेदन दर्ता गरे,’ उजुरी दिएको विषय जानकारी दिँदै उनले भने । पारिवारिक समस्या थियो । सन्ताेष आफै पनि बिरामी परे । तर, केही समयपछि २ जना व्यक्ति उनको गाउँको घरमा पुगेछन् । नागरिकताको फोटोकपी देखाएर हामी सन्तोषको साथी हो भनेपछि आमाले चिया पकाएर दिएको घटना स्मरण गर्दै उनले भने, ‘मेरो फोन नम्बर मागेपछि आमाले दिनु भएछ । आधा घण्टापछि उहाँहरू निस्किनु भयो । सोही दिन साँझ आमाले फोन गर्नुभयो । तेरो साथीहरू भन्दै थिए, कस्तो कस्तो भाषा बोले, तेरो नम्बर दिएको छु । फोन गर्छु भन्या छन् ।’ उनीहरूले फोन नम्बर लगे पनि लामो समयसम्म फोन आएन । एकदिन एउटा नम्बरबाट फोन आएपछि तपाईंले ००१ नम्बरको फोन नम्बर किन बन्द गर्नु भयो भन्दै प्रश्न गरे । जबकि उनले त्यो नम्बरको सिम कहिल्यै पनि प्रयोग गरेका थिएनन् । ‘पैसा कहिले दिने हो भन्दै धम्की दिनु भयो । फरक-फरक नम्बरबाट फोन गरेर गाली गर्नुभयो,’ फोनमा भएको कुराकानी स्मरण गर्दै सन्तोषले भने, ‘मेरो नागरिकता हराएर दुरुपयोग गरी बैंक खाता खोली कारोबार गरेको छ । म तपाईंले भनेको मान्छे होइन । तपाईंहरू प्रहरीमा गएर उजुरी दिनुहोस् । प्रहरीले अनुसन्धान गरेर मान्छे समात्छ भनेर जवाफ दिएँ ।’ विसं २०७९ माघ ७ गते देवघाटमा लाखबत्ती बाल्ने साइत थियो । खर्चका लागि रकम निकाल्न उनी माघ ४ गते चेक लिएर एनआईसी एशिया बैंकको भक्तपुर शाखामा पुगे । तर, खाता कालोसूचीमा रहेको बैंकले जानकारी गरायो । के कति कारणले खाता कालोसूचीमा परेको हो भनेर सोधपुछ गर्दा महाराजगञ्ज प्रहरी वृत्तले खाता कालो सूचीमा राखिएको बैंकले जवाफ दियो । ‘किन मेरो खाता बन्द गरेको रहेछ भनेर महाराजगञ्ज प्रहरी वृत्तमा जाँदा प्रहरीले म विरुद्ध प्रक्राउ पुर्जी देखाउँछ । तत्कालीन अनुसन्धान अधिकृत हरिप्रसाद भट्टले चेक बाउन्सको मुद्दा परेको छ, तपाईं आज यही बस्नुपर्छ भन्नुभयो । अनि उहाँलाई नागरिकता हराएको र नक्कली खाता खोलेर कारोबार भएको र उजुरीकर्ता रामलाल रोकाया दम्पत्तीलाई नचिन्ने र कारोबार नगरेको जानकारी गराएँ,’ त्यतिबेलाको कुराकानी स्मरण गर्दै सन्तोषले भने । रामलाल रोकाया दम्पती । भोलिपल्ट सनाखत गरियो । ‘उहाँ (रामलाल रोकाया) दम्पतीले मविरुद्ध मुद्दा हाल्नु भएको रहेछ, त्यसपछि रामलालको श्रीमती, अन्य २ जना, प्रहरी र स्थानीय गरी १५/१६ जनाको बीचमा मलाई राखियो । सन्तोष थापा को हो, कस्तो मान्छे हो, किन कारोबार गरेको भनेर एक घण्टा बढी छलफल भयो । तर, उहाँहरूले सन्तोष थापा मलाई होइन भनेपछि माघ ५ गते प्रहरीले निशर्त रिहाइ गर्यो,’ सन्तोषले भने । उनका अनुसार जिल्ला न्यायाधीवक्तालाई अनुसन्धान अधिकृत हरिप्रसाद भट्टले फोन गरेर सबै जानकारी गराएपछि फाइल फिर्ता लिइयो । तर, सन्तोषको एनआईसी एशिया बैंक र नबिल बैंकमा भएको खाता कालोसूचीबाट हटाइएन । ‘म कामले उपत्यका बाहिर गएँ । उपत्यका बाहिरबाट फर्किएपछि उहाँ (रामलालको श्रीमती)ले माघ २५ गते मलाई फोन गर्नु भयो । ‘हाम्रो गल्ती भइहाल्यो । तपाईंले केही गर्नु भएको रहेनछ । तपाईंको खाता खोलिदिन्छौं, चौकीमा आउनुहोस् भन्नुभयो,’ सन्तोषले त्यतिबेलाको विषय स्मरण गर्दै भने, ‘म बैंक खाता खुला हुने आशासहित सरासर चौकी पुगें । तर, उनीहरूले मलाई नै आरोप लगाएर पैसा खाने मान्छे यही हो भन्दै गालीगलौज गर्न थाले । जबकि माघ ५ गते रामलाल रोकाया दम्पतीले हामीले चिनेको सन्तोष थापा होइन भनेर बयान दिएपछि नि:शर्त छोडेको थियो ।’ यसअवधिमा अनुसन्धान अधिकृत भट्टको सरुवा भइसकेको थियो । तर, अनुसन्धान अधिकृत भट्टसँग भएको सबै विषय तत्कालीन डिएसपी अंगुर जीसीलाई जानकारी गराउँदा पनि बेवास्ता गरेको सन्तोषले सुनाए । ‘पहिला निःशर्त छोडिएको हो । यी व्यक्तिहरूले मलाई दुःख दिए र अनुसन्धान गरेर यिनीहरूलाई समात्नु पर्यो भनेर प्रहरी समक्ष गुनासो गरें । तर, प्रहरीले वेवास्ता गर्यो, उल्टै मलाई जबरजस्ती प्रहरी हिरासतमा राखियो, अदालत लगियो ।’ अदालतका तत्कालीन न्यायाधीश जनक पाण्डेसँग पनि सन्तोषले आफूले भोगिरहेको घटना सुनाए । सरकारी वकिलमार्फत तत्कालीन अनुसन्धान अधिकृत हरिप्रसाद भट्टलाई फोन गरेर सोधेपछि सबै जानकारी गराए । उनलाई २० हजार धरौटीमा छाड्न अदालतले आदेश दियो भने प्रहरीमा गएर जाहेरी दिन आदेश दिइयो । ‘अदालतले भने बमोजिम मुद्दा लिएर टेकु चौकी गएँ । तर, प्रहरीले मलाई घुमाएको घुमाई गर्यो । आज मुद्दा दिएपछि एक सातापछि दर्ता हुन्छ भनेर फर्काउन थाल्यो, फेरि अर्काे साता जाँदा दर्ता नै भएको हुँदैन,’ उनले घटना सुनाउँदै भने, ‘लामो समयसम्म पनि प्रहरीले उजुरी दर्ता गर्न मानेन, ४/५ महिनापछि जिल्ला सरकारी वकिलको कार्यालयमार्फत् मुद्दा दर्ता गराएँ ।’ त्यसपछि भने प्रहरीले बैंकसँग वास्तविकता खोज्यो । यस विषयमा स्पष्ट पार्न प्रहरीले बैंकलाई पत्र पठायो । बैंकले पनि नागकिरताको आधारमा बैंक खाता खोलिएको हो, सीसीटीभी फुटेज छैन भन्ने जवाफ प्रहरीमा पेस गर्यो । यो विषयमा अनुसन्धान गरिदिन भन्दै बैंकले प्रहरीलाई सहयोग माग्छ । फेरि अर्को लफडा रामलाल रोकायाले उजुरी दिएको विषयले उग्र रूप लिइरहेको बेला सन्तोष थापालाई फेरि अर्को विपत आइलाग्यो । काभ्रेको बनेपा बस्ने टिकादेवी चौलागाईं ९ लाख रुपैयाँ साट्न बैंकमा पुग्छिन् । उनलाई पनि बैंकले खातामा पर्याप्त रकम नभएको र चेक बाउन्सको मुद्दा लिएर प्रहरी चौकीमा जान सल्लाह दिन्छ । त्यसपछि बैंकले सन्तोष थापालाई जानकारी गराउँछ । सोही विषय लिएर उनी टेकुमा पुग्छन् । तत्कालीन प्रहरी निरीक्षक (इन्स्पेक्टर) आदित्यराज विष्टलाई चेक साट्न आएको विषय र फोन नम्बरसहित जानकारी गराएर अनुसन्धान गर्न आग्रह गरे । विष्टले टिकादेवीलाई प्रहरी चौकीमा बोलाएर सन्तोष थापालाई देखाउँछन् । तर, उनले उक्त व्यक्ति आफूले कारोबार गरेको सन्तोष थापा नरहेको प्रहरीमा मौखिक बयान दिन्छिन् । आफूले कारोबार गरिरहेको व्यक्तिको सबै हुलिया टिकादेवीले बताएपनि प्रहरीले भने अनुसन्धान गर्न मानेन । टिकादेवीको भनाइ उद्धृत गर्दे सन्तोषले भने, ‘सन्तोष थापा सिंहदरबारको कर्मचारी हो । ५० वर्ष हाराहारीको, होचो, मोटो हुनुहुन्छ र आइडी कार्ड लगाएर सिंहदरबारको पूर्वी गेटबाट छिर्नु भएको थियो । यो विषय तत्कालीन इन्स्पेक्टर आदित्यराज विष्टलाई जानकारी गराइएको थियो । तर, उहाँले कुनैपनि एक्सन लिनु भएन ।’ यहीबीचमा अदालतले पनि सन्तोष थापाले उजुरी नदिएको र जिकिर गर्न नसकेको कारणले स्याहार्नु पर्ने देखियो भनेर फैसला गर्यो । उनले न्यायाधीशसँग धेरै अनुरोध गरेपछि कानुनका बाटा खुला रहेको, फेरि पुनरावेदन गर्न पाउने र निर्दाेषले न्याय पाउँछ भन्दै फर्काए । त्यसपछि सन्तोषले जिल्ला सरकारी वकिलको कार्यालयमार्फत फेरि अर्काे जाहेरी दर्ता गराए । ‘धेरै समयपछि मात्रै प्रहरीले मेरो छानबिन गर्न थाल्यो । मेरो नागरिकता, हस्तलिखित, हस्ताक्षर, औंठा छाप, कारोबार, मेरो फोन नम्बरदेखि सबै छानबिन गर्यो । कुनैपनि नमिलेपछि प्रहरीले मुद्दा चलाउने र मान्छे खोजेर समात्ने भनेर विश्वास दिलाउँछन् । कारोबार गर्ने व्यक्तिहरूले सबै हुलिया र फोन नम्बर उपलब्ध गराउँदा पनि प्रहरीले अनुसन्धान गरेर मान्छे समात्दैन,’ सन्तोषले भने, ‘बैंकका कर्मचारीहरू पनि जाहेरी दिएका छौं, प्रहरीले मान्छे खोज्दैछ भनेर जवाफ दिन्छ ।’ बैंकका कानुन विभाग प्रमुख डण्डपाणि ढकालले मुद्दा दर्ता भएको भने पनि दर्ता नम्बर भने दिन नमानेको सन्तोषले गुनासो गरे । एउटा चेकको मुद्दा पुनरावेदनमा रहेको, अर्काे ९ लाखको चेक बाउन्सको मुद्दा तयारी अवस्थामा रहेको र अझै बैंकको सिस्टममा ७ वटा चेक छन् । घरजग्गा बेच्दा पनि तिर्न नसक्ने गरी करोडको चेक आए भने सुकुम्बासी बन्नुपर्ने आवस्था आउन सक्ने र कानुनी अल्झन हुन सक्ने भन्दै चिन्ता व्यक्त गरे । ‘मुद्दा लड्डालड्दै मेरो भिसा नै रद्द भयो । मैले खाडी मुलुकमा गएर काम गर्न पनि नपाउने हो ? कति वर्ष मुद्दा लडेर काठमाडौंमा बस्ने हो ? मुद्दा लड्नका लागि पैसा कहाँबाट ल्याउने ? वकिलले एउटा जाहेरी लेखेको न्यूनतम १० हजार रुपैयाँ लिन्छ । पैसा नदिए जाहेरी नै छुँदैन । यस्ता जाहेरी मैले १० वटा भन्दा बढी लेखिसकें । एक/दुई वटा च्यातेको पनि छु । ३/४ वटा प्रमाणको लागि राखेको छु,’ उनले भावुक हुँदै भने, ‘मैले न्याय पाउनका लागि कहाँ जाने ?’ नागरिकता हराएपछि भोग्नु परेको समस्या विसं २०७० सालमा हराएको सन्तोषको नागरिकता ८ वर्षपछि मुक्तिनाथ विकास बैंकको ढुङ्गेअड्डा र टोखा शाखामा भेट्टियो । जसले हराएको नागरिकता पाएका थिए तिनै व्यक्तिले बैंकको ढुङ्गेअड्डा र टोखा शाखामा बैंक खाता खोलेको देखिन्छ । नागरिकता देखाएर आफू नै सन्तोष थापा भएको दाबी गरेपछि खाता खोलिएको बैंकका कानुन विभाग प्रमुख डण्डपाणि ढकाल बताउँछन् । तर, एउटै नागरिकताबाट कसरी दुइटा बैंक खाता खोलियो भन्ने प्रश्नमा बैंकका कर्मचारीबाट गल्ती भएको हुन सक्ने उनको भनाइ छ । ‘नागरिकता लिएर बैंकमा खाता खोल्न आउनु भयो । कोरोना महामारीको समयमा खाता खोलिएको देखिन्छ । त्यतिबेला माक्स लगाउनु पर्ने बाध्यता थियो । अब मेरो नागरिकता हो भनेर दाबी गरेपछि बैंकका कर्मचारीले खाता खोले,’ ढकालले भने, ‘सन्तोष थापाले मेरो हराएको नागरिकताबाट कसैले खाता खोलेको गुनासो गरेपछि बैंकले पनि प्रहरीमा उजुरी दिएको छ ।’ ढुङ्गेअड्डा र टोखा शाखामा खोलिएको खातामा हराएको नागरिकता र फोटो एउटै प्रयोग भएको देखिन्छ । उनका अनुसार प्रहरीले बैंकका कर्मचारीहरूलाई बोलाएर सोधपुछ गरिसकेको र अनुसन्धान गरिरहेको छ । प्रहरीले हराएको नागरिकता लिएर आउने मान्छेको खोजी भइरहेको जानकारी गराउने गरेको उनले बताए । प्रहरीले मान्छे खोजिसकेपछि मात्रै सन्तोष थापाले न्याय पाउने ढकालको भनाइ छ । सन्तोष थापाको नागरिकताको दोस्रो प्रतिलिपी । घटनामा जोडिएका रामलाल रोकायासँग घटनाका विषयमा बुझ्दा उनले अदालतमा गएर बुझ्न भने । आफूले दिएको पैसा फिर्ता माग्दा चेक दिएको उनले बताए । तर, खातामा पैसा नभएपछि चेक बाउन्समा मुद्दा हालेको उनको भनाइ छ । ‘समस्या पर्यो भनेर रकम दिएको हो । सन्तोष थापासँग पहिला नै चिनजान हो । भक्तपुरमा बस्नुहुन्छ । अब पैसा लिएर चेक दिएपछि रकम नहुँदा बाउन्स गरेको हो । उहाँलाई सहयोग गरेकै छु । भनेको बेलामा प्रहरी चौकी र अदालतमा गएकै छु,’ उनले भने, ‘उच्च अदालतबाट फैसला भएर सर्वाेच्च अदालतमा पुनरावेदनका लागि मुद्दा दिनु भएको छ । विचाराधीन अवस्थामा छ । अब अदालतले के निर्णय गर्छ त्यसकै पर्खाइमा छौं ।’ तत्कालीन अनुसन्धान अधिकृत हरिप्रसाद भट्टका अनुसार आफू महाराजगञ्जमा हुँदा उक्त मुद्दा सल्टिएको बताउँछन् । तर पछि के भयो थाहा नभएको जानकारी गराए । ‘सबै पक्षलाई बोलाएर छलफल गरिएको हो, हामीले सन्तोष थापा पीडित व्यक्ति ठहर्याएका थियौं, हराएको नागरिकताबाट खाता खोलेर एक अर्कामा चिनजान नै नभएको व्यक्तिबीच कारोबार भएको देखिन्छ, सरकारी वकिलसँग समन्वय गरेर फाइल बन्द गरिएको करिब तीन वर्ष भइसक्यो । त्यतिबेला फाइल नै बन्द गरिएको थियो,’ उनले भने, ‘उहाँले क्लिनचिट पाउनु भएको हो जस्तो लाग्छ । तर, फाइल हेर्नुपर्छ ।’ काठमाडौं प्रहरी परिसर टेकुका तत्कालीन प्रहरी निरीक्षक आदित्यराज विष्टका अनुसार सन्तोष थापाको मुद्दा बैंकिङ कसुरको कोर बैंकिङ मुद्दा हो । त्यतिखरे प्रमाण नपुगेर मुद्दा नचल्ने निर्णय भएको थियो । साथै डिजिटल फरेन्सिक ल्याबबाट हस्ताक्षर, ल्याप्चे लगायत सबै परीक्षण गर्दा पुष्टि नभएपछि जिल्ला सरकारी वकिल कार्यालयबाट मुद्दा नचल्ने निर्णय भएको उनको भनाइ छ । ‘नागरिकता हराएर दुरुपयोग भएको भन्ने उहाँको आरोप हो । त्यसमा प्रहरी मात्रै नभएर बैंक पनि जिम्मेवार हुन्छ । किनभने बैंकमा खाता खोलिएको छ । उहाँले मुद्दा हालेको मान्छे रामलाल रोकायाको पनि फरेन्सिक चेक गर्दा हस्ताक्षर, फोटो केही मिलेन,’ उनले भने, ‘यी सबै अध्ययन गर्दा खाता अर्कै व्यक्तिले खोलेको देखिन्छ । त्यो कसको हस्ताक्षर हो भनेर हामीले कहाँ खोज्न जाने ? त्यो अनुसारको संयन्त्र पनि छैन ।’ उनका अनुसार यस्ता मुद्दा बैंकले सबैभन्दा पहिला ध्यान दिनुपर्छ । नागरिकता बमोजिमको मान्छे होकी होइन भनेर बैंकले पुष्टि गर्न सक्नुपर्ने उनको भनाइ छ । ‘नागरिकतामा भएको फोटो र हालसालैको मान्छेको अनुहार नमिल्न सक्छ । तर, नागरिकता बाहक हो कि होइन भेनर भेरिफाइ गर्नुपर्छ । नागरिकता दुरुपयोग सबैभन्दा पहिला बैंकबाट हुने हो,’ उनले भने, ‘हामीले अनुसन्धानका लागि सीसीटिभी फुटेज माग्यौं । तर, त्यहाँबाट कुनै आधार बैंकबाट प्राप्त भएन । त्यसपछि हामीले डिजिटल फरेन्सिक ल्याबमा पठाउँदा त्यहाँ पनि मिलेन ।’ अहिले सन्तोष थापा हराएको नागरिकताले दिएको सकस भोगिरहेका छन् । उनको समस्या न बैंकले समाधान गर्न सकेको छ न प्रहरीले न अदालतले नै । उनी एक दशकअघि हराएको नागरिकता अर्कैले भेटाएर त्यसको दुरुपयोग गरेको भार बोकिरहेका छन् । हो, सन्तोष पीडित हुन् भन्ने विषय बैंकलाई पनि थाहा छ, प्रहरीलाई पनि थाहा छ र अदालत पनि यो विषयमा कन्भिन्स छ । तर, यसको यथेष्ट प्रमाण भने कुनैसँग पनि छैन । अहिले सन्तोष अर्कैले गरेको उनको नागरिकताको दुरुपयोगको दुःख खेप्दैछन् । उनलाई थाहा छैन कि यो दुःख उनले कहिलेसम्म भोग्नु पर्ने हो । यो पासोमा कहिलेसम्म बस्नुपर्ने हो ।
बुवाको पथलाई पछ्याउँदै विधाता, पाँच तारे होटलको नेतृत्व
काठमाडौं । विधाता श्रेष्ठले होटल क्षेत्रमा लागूँला भनेर कहिल्यै सोंचेकी थिइनन् । उनलाई व्यवसाय नै गरेपनि अन्य क्षेत्रमा लाग्छु भन्ने मनमा थियो । ‘सोंचेजस्तो हुन्न जीवन, जस्तो भोग्यो उस्तै हुन्छ, देखेजस्तो हुन्न जीवन’ भन्ने गीतले भनेजस्तै परिस्थितिले उनलाई अर्कै मोडमा ल्याएर उभ्याइदियो । जहाँ उनलाई ‘नाइँ’ भन्ने छुट थिएन । उनले त्यही बाटोलाई सहजै स्वीकारेर अघि बढ्नु थियो, बढिन् पनि । जीवनमा आइलाग्ने अनेकन चुनौतीको सामना गर्दै साहस र समर्पणताका साथ विधाता अघि बढिन् र सफल पनि भइन् । उनले आफ्नो बुवाको अवसानपछि उनकै व्यवसायलाई अगाडि बढाइरहेकी हुन् । बुवाले सुरु गरेको व्यवसायलाई आफ्ना बल, मिहिनेत र सोंचले थप उचाइमा पुर्याउन विधाता सफल भएकी छिन् । यदि उनले त्यतिबेला आफूलाई सक्दिनँ, गर्दिनँ भनेर पछि हटेको भए सायदै होटल र्याडिसन आज नेपालमा हुँदैनथ्यो । आँटिली विधाताले त्यो अवस्था आउन दिइनन्, उनले आज पनि र्याडिसनलाई त्यो उचाइँमा पुर्याइरहेकी छिन् जति हिजो उनका बुवाले पु¥याउने सपना बोकेका थिए । जिम्मेवारीले डोर्याएको यात्रा सन् १९९० मा काठमाडौंमा जन्मिएकी विधाता माइली सन्तान हुन् । उनका एक दिदी र बहिनी छन् । स्कुलको पढाइ शुभताराबाट गरेकी उनले मल्पी कलेजबाट ‘ए लेभल’ गरेपछि थप पढाइका लागि बेलायत गइन् । उनले सन् २०१२ मा बेलायतको युनिर्भसिटी अफ इष्ट आंग्लियाअन्र्तगत नर्विज बिजनेस स्कुलबाट एडभान्स बिजनेस म्यानेजमेन्टमा पोष्ट ग्रयाजुएसन गरिन् । त्यसपछि उनी नेपाल फर्किन् । सन् २०१४ मा विधाताले बुवाकै सल्लाहमा होटलमा कर्पोरेट म्यानेजर भएर बुवालाई सघाउन थालिन् । बुवालाई सघाउन र केही सिक्न होटल प्रवेश गरेकी विधातालाई सिंगो होटलको जिम्मेवारी आफ्नै काँधमा आउँछ भन्ने कहिल्यै सोंचेकी थिइनन् । उनका बुवा विके श्रेष्ठ र्याडिसनका प्रबन्ध निर्देशक थिए । मिजासिलो व्यक्तित्वका रुपमा चिनिने श्रेष्ठ होटल संघ नेपाल (हान) का पूर्वअध्यक्षसमेत हुन् । उनले आफ्नो मिहिनेतले होटल र्याडिसनको उचाइँ सधै उच्च नै राख्दै आएका थिए । श्रेष्ठ होटलप्रति मात्रै नभएर परिवारप्रति पनि उत्तिकै जिम्मेवार थिए । सबै कुरामा राम्रै गरिरहेका श्रेष्ठ आफ्नै जीवनबाट भने हारे । उनको अवस्था बिग्रँदै गयो, जति उनको स्वास्थ्य अवस्था कमजोर बन्दै गयो, त्यति नै बढी जिम्मेवारी माइली छोरी विधाताको काँधमा सर्दै जान थाल्यो । क्यान्सरपीडित श्रेष्ठले सन् २०१७ मा संसारबाट बिदा लिए । बुवाको निधनपछि होटल सम्हाल्ने ठूलो जिम्मेवारी विधाताको काँधमा आइपर्याे । हुन त उनका बुवाले सानैदेखि तीनै जना छोरीहरूलाई मानसिक रूपमै आफूपछि व्यवसाय अघि बढाउने हिसाबले तयार पारेका थिए । सानैदेखि तीन जना छोरीहरूलाई व्यवसायमा तयार पार्नका लागि प्रयासलाई विधाताले मनन् गरेपनि कहिले कसरी कतिबेला जिम्मेवारी निभाउनुपर्छ भन्ने कुरा थाहा थिएन । यसरी परिस्थितिले उनलाई र्याडिसनजस्तो ‘पाँच तारे’ होटल सम्हाल्ने जिम्मेवारी आइपर्याे। बुवाकाे पथ पछ्याउँदै बुवाको पदमा अर्थात प्रबन्ध निर्देशक भएर कुर्सीमा बस्दै गर्दा सुरुवाती चरणमा विधातालाई चुनौती नै थियो । उनको लागि पहिलो चुनौती भनेकै बुवाले मिहिनेत र संघर्षले स्थापित होटलको साखलाई बचाइराख्नु थियो । दोस्रो बुवाको बाँकी सपनालाई पूरा गर्नु थियो । त्यस्तै, कर्मचारीको विश्वाससमेत जित्नु थियो र यी दुबै कुरामा सचेत थिइन् उनी । उनको लागि प्रबन्धक निर्देशक भएर काम गर्नु सहज पक्कै थिएन । सुरुवाती दिनमा केही व्यक्तिहरूले विधाताको क्षमतामाथि प्रश्न उठाउन भ्याएका थिए । सुरुवाती संघर्षका दिन सम्झिँदै विधाताले भनिन्, ‘जब म बुवाको कुर्सीमा प्रबन्धक निर्देशक भएर गएँ, केही व्यक्तिहरूले यसले होटलको नेतृत्व गर्न सक्छ र ? भनेर मेरो क्षमतामाथि प्रश्न उठाए । अविवाहित छे, एक न एक दिन बिहे गरेर गइहाल्छे, त्यसपछि के ? भन्नसम्म भ्याएका थिए ।’ अरूबाट आउने यी र यस्तै अनेक नकारात्मक प्रतिक्रियाहरूबाट विधाता एकरति पनि विचलित भइनन् । अरूले जे भनेपनि उनलाई आफ्नो क्षमतामाथि विश्वास थियो । जसरी पनि काम गर्नुछ, बुवाको सपना पूरा गर्नुपर्छ भन्ने लक्ष्यसहित उनी निरन्तर अघि बढिरहिन् । आफ्नो काममा आमा र काकाले त्यतिबेला धेरै नै साथ दिएको कुरा सम्झिन्छिन् विधाता । ‘म एक्लैले होटललाई यहाँसम्म ल्याउन सायदै सकिँदैन थियो होला । तर, मलाई मेरो अंकल (अनलराज श्रेष्ठ) र आमाले धेरै सहयोग गर्नुभयो, त्यसले पनि मलाई अघि बढ्न थप बल पुग्यो’, उनले भनिन् । त्यसबाहेकका अरू चुनौती भने एकपछि अर्को गर्दै थपिँदै गएको स्मरण गर्छिन् विधाता । उनले नेतृत्व सम्हाल्न थालेपछि भूकम्पको सामना गर्नुपर्यो । भूकम्पबाट राम्रोसँग ‘रिकभर’ हुन नपाउँदै नाकाबन्दी सुरु भयो । त्यसको असर होटल क्षेत्रमा पुगेको उनले सुनाइन् । नाकाबन्दी लगत्तै विश्वभरि नै कोरोनाको महामारी सुरु भयो । भूकम्प, नाकाबन्दी र कोरोनाको कारण विश्व अर्थतन्त्रमै ठूलो असर पुग्यो । त्यसको प्रत्यक्ष असर नेपालको अर्थतन्त्रमा पुग्यो । यसबाट होटल क्षेत्र पनि अछुतो रहन सकेन । होटल क्षेत्रलाई पनि पहिल्यैको लयमा फर्किन समय लाग्यो । अहिले पनि धेरै होटल पहिलेको अवस्थामा पुग्न सकेका छैनन् । यसरी आफ्नो नेतृत्वपछि केही न केही चुनौतीको सामना उनले गरिहनुपर्यो । यी सबै चुनौतीबाट पनि उठेर होटललाई राम्रै ढंगबाट व्यवस्थापन गर्न सफल भएको उनले सुनाइन् । पुरानै चार्म फर्काउने प्रयास र्याडिसन फ्रेञ्चाइज होटल हो । त्यसैले यसको व्यवस्थापनदेखि सबै सर्भिस अन्तर्राष्ट्रियस्तरको हुन्छ । होटलले अन्तर्राष्ट्रिय स्ट्यान्डर्ड पछ्याउनैपर्छ । त्यो अभ्यासमा आफूहरूले सक्दो प्रयास गरेको विधाता सुनाउँछिन् । विधाताले नेतृत्व सम्हाल्न थालेपछि व्यवस्थापनको केही पाटोमा उनले परिवर्तन गरिन् । विशेषगरी जनशक्तिमा । ‘हामीले अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सुविधा दिइरहेका छौं, सबै नियम पालना गरेका छौं । कर्मचारीहरूको सेवासुविधा उनीहरूको लेभलअनुसार दिएका छौं,’ उनले भनिन्, ‘ अन्तर्राष्ट्रिय स्ट्यान्डर्ड पछ्याउनका लागि यहाँका कर्मचारीलाई थप तालिम दिएर हुन्छ कि या विदेशबाटै प्रशिक्षकहरू ल्याएर हुन्छ, तालिम दिने गरेका छौं ।’ कर्मचारीहरूसँग पनि राम्रो सम्बन्ध स्थापित गर्न माहिर छिन् विधाता । कम्पनी सुरुवाती चरणदेखिका कर्मचारी यही होटलमा अहिले पनि काम गरिरहेका छन् । पूराना कर्मचारीबाट अनुभव लिने र आफ्नो नयाँ आइडिया सेयर गरेर अघि बढिरहेकी छिन् उनी । कर्मचारीसँग घुलमिल हुनेदेखि बाहिर बजारमा विभिन्न व्यक्तिसँग कनेक्ट भएर आफै नै लागिपरेकी छिन् उनी । आफै नलाग्दासम्म अहिलेको प्रतिस्पर्धी बजारमा टिक्न गार्हो छ भन्ने उनले राम्रोसँग बुझेकी छन् । होटल सञ्चालनमा आएको २५ वर्षभन्दा बढी भइसकेको छ । त्यस हिसाबले होटलको केही पार्ट रिनोभेट (पुनःनिर्माण) भएको छ । विधाताको नेतृत्वपछि नयाँ डिजाइनसहित दुई तल्लाको पुनःनिर्माण भएको छ । आगामी दिनमा लबीहरू परिवर्तन गर्ने तयारी रहेको उनले सुनाइन् । त्यस्तै, उनकै बुवाको सपनाअनुसार नयाँ अपार्टमेन्ट निर्माण हुने चरणमा छ । आउने दिनमा ग्राहकको आवश्यकताअनुसार होटलले सेवा थप्दै लैजाने योजना रहेको उनले सुनाइन् । होटलमा महिला सहभागिता विगतको तुलनामा हस्पिटालिटी क्षेत्रमा महिला सहभागिता बढ्दै गएको छ । नेतृत्व तहमा पनि महिला सहभागिता विस्तारै बढ्दै गएको विधाता सुनाउँछिन् । ‘होटल संघ नेपाल(हान) को नेतृत्व तहमा महिला पुगिसकेका छन् । मेची क्राउन, पार्क भिलेजजस्ता होटलहरूको नेतृत्व महिलाले नै गरिरहनुभएको छ । यसरी हेर्दा विस्तारै यो क्षेत्रमा महिलाहरुको सहभागिता बढ्दै गएको छ । तर, पर्याप्त होइन । अझै महिलाहरु यो क्षेत्रमा आउनु आवश्यक छ,’ उनले भनिन् । महिलामाथि हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि विस्तारै परिवर्तन हुँदै गएको अनुभव उनले पनि गरेकी छन् । महिलाले के गर्न सक्छन् र भन्ने समाजले आज महिलाले गर्न सक्छ भन्ने विश्वास गर्न सक्ने अवस्था सिर्जना भएको उनी बताउँछिन् । महिला सहभागिता बढाउन उनीहरूलाई अवसरको साथसाथै हौसला बढाउनुपर्ने उनले औंल्याइन् । होटल क्षेत्रमा चुनौती र सम्भावना कोरोना महामारीले थला परेको नेपालको अर्थतन्त्र अहिले पनि राम्रोसँग तँग्रिन सकेको छैन । अझै पनि होटल, पर्यटनजस्ता क्षेत्रहरूले आर्थिक रूपमा माथि उठ्न संघर्ष गर्नुपरेको छ । नेपालको अर्थतन्त्रलाई उठाउने एउटा क्षेत्र पर्यटन पनि हो । तर, यो क्षेत्र आफै माथि उठ्न नसक्दा देशको अर्थतन्त्रमा ठूलो धक्का लागेको छ । नेपालमा आउने पर्यटकको संख्यामा समेत सुधार हुन सकेको छैन । नेपालमा सबैभन्दा धेरै पर्यटक आउने भनेको छिमेकी मुलुक चीन र भारतबाटै हो । यी देशबाटै पछिल्लो समय पर्यटकको संख्या घट्दै गएको छ । विधाता भारतबाट आउने पर्यटकको लागि टिकट नै महँगो हुँदा नेपाल आउन नखोज्ने औंल्याउँछिन् । पर्यटकको संख्या बढाउन टिकट केही कम गर्नुपर्ने र सडकमार्ग सुरक्षित हुनुपर्ने बताउँछिन् । ‘भारतलाई यहाँ आउन भिजा महँगो छ जबकि दुबईमा भिजा निःशुल्क छ । कम्तीमा हवाई टिकट मात्रै कम गर्ने र सडक पूर्वाधार समयमै बनाउने हो भने पर्यटक भित्र्याउन समस्या छैन,’ उनले भनिन् । नेपालको सडक र हवाई यात्रा सुरक्षित छ भनेर भन्दा पनि असुरक्षित छ भन्ने सन्देश विदेशमा पुगेको छ । यो सन्देश कम हुने गरी नेपालले काम गर्नु आवश्यक औल्याउँछिन् विधाता । त्यस्तै, आन्तरिक उडान राम्रोसँग हुन सकेको छैन । पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा उडान हुन सकेको छैन । यो पूर्ण रूपमा सञ्चालनमा आएपछि नयाँ ढंगबाट गइएन भने पर्यटन क्षेत्र बुम हुन गार्हो हुने उनले बताइन् । पछिल्लो समय होटलको संख्या बढेअनुसार पर्यटकको संख्या बढ्न सकेको छैन त्यसतर्फ सरकारले सोच्नुपर्ने विधाता बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘होटलको संख्या बढेअनुसार पर्यटक बढ्न सकेको छैन । यसमा सरकारले के गर्न सकिन्छ सोंच्ने बेला भएको छ । बैंक मर्जरमा गएजस्तो होटल मर्जरमा जान सक्दैन । त्यस्तो अवस्था नहोस् ।’ नेपाल भन्नेबित्तिकै यहाँ हिमालमात्रै छैन । मुलुक अनेक धर्म र संस्कृतिले भरिपूर्ण छ । नेपाल हिमाल, पहाड र तराई मिलेर बनेको छ । यहाँ पशुपति, मुक्तिनाथदेखि लिएर लुम्बिनीजस्ता ठाउँ छन् । ती सबै क्षेत्रलाई विस्तार गर्नुपर्ने र पर्यटक बढाउनुपर्ने आवश्यक छ । यसमा नेपाल पर्यटन बोर्डले नेतृत्व लिएर पर्यटन क्षेत्रमा काम नाट्टा, टानजस्ता गर्ने संस्थाहरूलाई बजेटिङमा सहयोग गर्नुपर्ने विधाता बताउँछिन् ।
