विचार

म यहाँ रहरले आएकी होइन । राष्ट्रपति कार्यालयमा म, ओमजी (ओमप्रकाश अर्याल) र मेरो श्रीमान थियौँ । मैले राजनीतिक नेतासँग डिल गर्न सक्दिनँ, मेरो विधा परेन भनेकी थिएँ । म यता तिर लाग्दिनँ भनेर त्यहाँबाट हिँडेकी पनि हुँ । म त्यसरी हिँड्दा देशलाई यस्तो अप्ठ्यारो परेका बेला, देशले खोजेका बेला जिम्मेवारी नलिने भनेर राष्ट्रपतिज्यूले भन्नुभयो । जेनजी युवाहरू मेरो घरैमा आएर अभिभावकत्व लिइदिन भन्नुभयो । प्रधानमन्त्री बन्नुपर्छ भनेर धरधरी रुनु पनि भयो । मैले ती निर्दोष बालबालिका निधारमा गोली लागेर ढलेको सम्झिएँ । ती घाइतेहरूको अनुहार हेरेँ । मेरो साथमा जनता छन्, मैले केही गर्नैपर्छ भन्ने लाग्यो र एउटा अठोट साथ अगाडि आएँ । हामी सहिद परिवार, घाइते र ती प्रत्येक परिवर्तनकामी नेपाली युवाको आवाज सम्बोधन गर्न लागिपरेका छौँ । र, बलिदानी दिने सहिदका परिवार अनि घाइतेलाई पनि अलपत्र पार्दैनौँ । बोलेको पुर्याउँछौँ । हामी चुनावमा केन्द्रित छौँ । प्रत्येक दिन यसैगरी छलफल र गृहकार्य गर्छौँ । कामको प्रगति विवरण लिन्छौं । समस्याहरू फुकाउन लागिपरेका छौँ । अविश्वासहरू चिर्दै विश्वासको वातावरण बनाउँदै छौँ, आत्मविश्वास उठाउँदै छौँ । प्रहरीको मनोबल पनि बढ्छ। भागेका कैदीबन्दीहरू पनि समातिन्छन् ।  ३५ वर्षसम्म मनोबल गिराउन लागिपरेकाहरू अहिले मनोबलको कुरा गरिरहेको पनि देख्छु । भ्रष्टाचार, शोषण र विभेदले खस्काइएको मनोबल एकै महिनामा हामी कसरी उठाउँछौँ ? तर, हामी मनोबल उठाउन लागेका छौँ, उठ्छ। किनकि, हामी सपार्ने दिशामा छौँ। अब यहाँ विदेशीको कुरा पनि आयो । विदेशीले हस्तक्षेप गर्छ, यो गर्छ, त्यो गर्छ भन्ने कुरा पनि आयो । तर, यो तर्साउने हतियार मात्र हो । यहाँ मलाई एउटा पनि कोही विदेशीले आएर यसो गर र नगर भनेको छैन । हामीहरू राजदूत सिंहदरबारमा भेट्छौँ, बालुवाटारमा भेटेका छैनौँ । अहिलेसम्म शिष्टाचार भेट मात्र भएको छ । काम विशेषले हुने भेट मन्त्रीज्यूहरूले गर्नुभएको छ । हामीलाई कुनै विदेशीले खोजेको पनि छैन। त्यसैले विदेशी हस्तक्षेपको कुरा गलत भाष्य हो । अर्को कुरा यहाँको अनौठो चलन के देखियो भने काम गर्न नदिने, अनि बातै पिच्छे काम गरेन भन्ने । हामी प्रयास गरिरहेका छौँ । हामी रोकिँदैनौँ । जतिसुकै बाधा र अवरोधहरू भए पनि फुकाउँदै अघि बढ्छौँ । यहाँ न्यायाधीशका कुरा पनि उठे । संसद विघटनमा भएका निर्णयका पनि कुरा आए । के न्यायाधीशलाई सांसद, मन्त्री, प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपति बन्न संविधानले रोकेको छ ? न्यायाधीश भइसकेको व्यक्ति चुनाव लड्न पाउँदैन भनेर संविधानमा लेखेको छ ? भारतमा न्यायाधीशहरू सांसद, मन्त्री भएका छन्। यहाँ यो असामान्य परिस्थितिमा हुँदा किन प्रश्न ? अचम्म छ।  कहिलेकाहीँ त लाग्छ, हाम्रो नेपाली समाज कुरै कुरामा मात्र बाँचेको छ । काम गर्नु छैन । अरू देशमा राजनीति गर्नेले खेती पनि गर्छ । तर, यहाँ राजनीति मात्र गरेको छ । राजनीति गरेरै आर्यघाट जाने । मैले गोली लागेका ती रक्ताम्य युवा देखेको छु । गोलीको वर्षा भइरहेको त्यो जन सागरबीच नारा लगाइरहेका ती युवाको त्यस बेलाको भावभंगी देखेको छु । म त्यही सम्झेर काम गर्छु । मेरो प्रतिबद्धता यही छ । म पहिलादेखि लडाकु हुँ । मेरा परिवारका अरु सदस्य पनि लडाकु स्वभावकै हुनुहुन्छ । हामी डराउँदैनौँ । भनेको पुर्याउँछौँ । अनिलजी (अनिलकुमार सिन्हा) लाई अनुरोध गरेर ल्याएको (मन्त्री बनाएको) हुँ। उहाँजस्तो इमानदार र बुझेको मान्छे हुँदा धेरै काम सहज भएको छ। हेर्दै जानुहोस्, हामीले के-के गर्दै छौँ ? हिजो थन्क्याएका फाइल खुलाउँदै छौँ । कति त समातिसकेका छन् । कतिलाई समात्दै छौँ । यदि भ्रष्टाचार गरेको भेटिए मेरै स्वर्गीय बुवालाई पनि लगेर खोरमा थुन्न तयार छु । त्यो दृढताका साथ हामी अघि बढेका छौँ । (बालुवाटारमा बुधबार आयोजित त्रिपक्षीय संवादमा प्रधानमन्त्री सुशीला कार्कीद्वारा व्यक्त समापन मन्तव्य)

देशमा महँगी, भ्रष्टाचार, अत्याचार र अन्य सामाजिक अपराध बढाउने विभिन्न कारण मध्ये अहिले प्रचलनमा रहेको निर्वाचन प्रणालीको भद्दा ढाँचा र खर्चिलो असुरक्षित शैली एक मुख्य कारक तत्व हो । उम्मेदवारको टिकट खरिद बिक्री, मत खरिद तथा निर्वाचन परिणाम आफ्नो पक्षमा पार्न मोटो रकमको खेल, निर्वाचनमा खटिने कार्यकर्ताहरुलाई प्रतिस्पर्धी उम्मेदवारका कार्यकर्ताभन्दा सेवा, सुविधा, खानपिन र तडकभडकमा बढी खर्च गर्नुपर्ने बाध्यताले प्रत्येक निर्वाचनमा उम्मेदवारहरुको निकै ठूलो रकम खर्च हुने गरेको छ ।  निर्वाचनमा खटिने कर्मचारी, मतदानस्थल तथा मतपत्रको सुरक्षा र निर्वाचनसंग सम्बन्धित प्राविधिक तथा प्रशासनिक व्यवस्थापन लगायत कारणले हालको निर्वाचन प्रणाली राज्यको लागि पनि निकै महँगो हुँदै गएको छ । अधिकांश उँमेदवारहरुद्वारा निर्वाचन खर्च ऋण वा विभिन्न सम्झौता गरेर उठाइन्छ, केही सहयोग सम्बन्धित पार्टीबाट हुन्छ भने केही रकम चन्दा वा विभिन्न अवैध सॉठगॉठबाट उठाइन्छ ।  निर्वाचनमा विजयी हुने उम्मेदवारहरुले सरकारका विभिन्न संयन्त्रबाट भ्रष्टाचार गरी सो रकम उठाउँछन् । आगामी निर्वाचन पनि आफ्नो पक्षमा पार्न अवैध किसिमले राज्यका विभिन्न निकायबाट ठूलो रकम आर्जन गरिन्छ । पराजित हुने उम्मेदवारहरुले पार्टीगत वा व्यक्तिगत माध्यमबाट विभिन्न तरिकाले सरकारका संयन्त्र वा ठेक्कापट्टाहरुबाट सो रकम सहज स्पमा असूल गर्छन् । केहीले त गुण्डा डनको शैली अपनाएर पनि निर्वाचनमा भएको खर्च असूली गर्छन् ।  व्यक्तिगत वा पार्टीगत पहुँच नभएका र गुण्डागर्दी पनि गर्न नसक्ने पराजित सोझा इमान्दार उम्मेदवारहरुले आफ्नो सम्पत्ति बेचेर निर्वाचनमा लागेको ऋण भुक्तान गर्छन् । तर, सम्पत्ति पनि नभएका निम्न स्तरका सोझासाझा उम्मेदवारहरुले त आत्महत्याको बाटो समेत रोज्ने गरेको पाइन्छ । निवार्चनका क्रममा विभिन्न माध्यमबाट उठेको चन्दा रकमले जनतामाथि महँगीको भार थपिन्छ अर्थात् प्रत्येक निर्वाचनले महँगी बढाइरहेको छ ।  जनताहरुबाट संकलित बजेट देश विकास तथा जनहितमा सदुपयोग गरिनुपर्नेमा परम्परागत निर्वाचन प्रणालीका कारण राज्यको निकै ठूलो रकम प्रत्येक पटक हुने निर्वाचनमा अनावश्यक रुपमा स्वाहा भइरहेको छ । जनताको जीवनस्तर खस्किनुको साथै देशको अवस्था नाजुक हुनुमा बेढङ्गको परम्परागत निर्वाचन प्रणाली पनि एउटा मुख्य कारकको रुपमा रहेको छ ।  यस्तो अवस्थाको अन्त्यका लागि निर्वाचन प्रणालीमा यथाशीघ्र परिवर्तन आवश्यक छ । सामाजिक अपराध र भ्रष्टाचारलाई प्रश्रय नदिने, वालिग मताधिकारका आधारमा सबै नेपाली नागरिकहरुले विश्वको जुनसुकै स्थानबाट पनि सजिलै मतदान गर्न सक्ने र निर्वाचनकै विषयमा कसैलाई चन्दाको भार थप्न आवश्यक नपर्ने स्मार्ट निर्वाचन प्रणालीको व्यवस्था हुनुपर्छ । देशमाथि आर्थिक बोझ नपर्ने, निकै किफायति, शान्तिपूर्ण, छरितो र प्रभावकारी अनलाइन मतदान प्रणाली आजको अपरिहार्यता हो । निश्चित मापदण्ड र कार्यविधि बनाएर विश्वसनीय निर्वाचन एप मार्फत स्मार्ट निर्वाचन प्रणाली अपनाउन सकिन्छ । फेस डिटेक्शन, फिंगर आइडी, सिटिजनशीप आइडी, विदेशमा रहेकाहरुलाई पासपोर्ट आइडी, सिटिजनशीप आइडी लगायत कुनै पनि विषयलाई आधार बनाएर स्मार्ट तरिकाले निर्वाचन गराउन सकिन्छ ।  विश्वसनीय अनलाइन प्रणालीबाट यसरी निर्वाचन गरिँदा अर्काको नामबाट मतदान वा दोहोरो मतदान वा मत संख्यामा बदमासी गरेर मत परिणाम परिवर्तन गर्न नसकिने भएकाले बढी भरपर्दो हुन्छ । यसबाट समय तथा श्रमको बचत हुनुका साथै निर्वाचनका क्रममा (निर्वाचन आयोग, दल तथा उमेदवारहरुबाट) हुने अर्बौं रकम पनि जोगाउन सकिन्छ । स्मार्ट अनलाइन निर्वाचन प्रणाली अपनाउँदा विभिन्न व्यक्ति तथा समूहहरुको अनावश्यक हिंसात्मक गतिविधि वा झडपको अवस्थाबाट पनि मुक्ति मिल्छ । देशमा दुर्गति निम्त्याउने परम्परागत निर्वाचन प्रणालीको उत्तम विकल्प स्मार्ट अनलाइन निर्वाचन प्रणाली हो । समयावधि अगावै छिटोछिटो हुने निर्वाचन र परम्परागत खर्चिलो निर्वाचन प्रणालीका कारण देश चुर्लुम्म डुब्ने गरी निर्वाचन आयोग, दल तथा उमेदवारहरुद्वारा हुने खर्बौं रकमको विनाशलाई जोगाउन निर्वाचन आयोगले यथाशीघ्र स्मार्ट निर्वाचन प्रणाली अवलम्बन गर्नुपर्छ ।  अब प्रत्येक नागरिकको व्यक्तिगत, पारिवारिक र सम्पत्तिसहितको विस्तृत परिचय प्रणाली अपनाउनु पर्छ, जुन निर्वाचन प्रणालीदेखि रोजगार, बैंक, मालपोत तथा राज्यका धेरै क्षेत्रमा काम लाग्ने हुन्छ । विद्यमान नागरिक एपमा पनि यी सेवा, सुविधा र विशेषताहरु थप्न सकिन्छ । विज्ञान प्रविधिको कुराले मात्र आफै परिवर्तन आउँदैन यसलाई जीवनका हरेक आयामहरुमा आत्मसाथ गर्न सक्नुपर्छ तब मात्र चमत्कारिक परिवर्तनको अनुभव गर्न सकिन्छ । मतदानको आधुनिक अनलाइन प्रविधिले निर्वाचनको समयमा उमेदवारहरू पनि गाउँगाउँ बस्तीबस्तीमा गइरहनु पर्दैन । उहाँहरुको विस्तृत विवरणसहित समाज विकासका लागि उहाँका एजेन्डाहरु र लक्ष हासिल गर्ने तरिकाको बारेमा निर्वाचन आयोगले नै अनलाइन सञ्चार माध्यमबाट प्रचारप्रसार गरिदिने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । आधुनिक प्रविधि मार्फत हुने मतदानमा निर्वाचन आयोगले पनि भौतिक रुपमा फिल्डमा नगई अनलाइनबाटै निर्वाचनका सबै कामहरु फत्ते गर्न सक्छ । त्यसैले निर्वाचन आयोग प्रविधिसँग अपडेट भई यथाशीघ्र समार्ट प्रणाली अपनाएर राज्यको सबै तहका सबै किसिमका निर्वाचनमा हुने ठूलो व्ययभार र मुठभेडबाट देशलाई जोगाउने काममा लाग्नुपर्छ ।  समानुपातिक निर्वाचन प्रणाली अनुसार छनौट हुने अधिकांश जनप्रतिनिधिहरु दल र दलका प्रभावशाली नेताहरुका अन्धभक्त समर्थक हुन्छन् । आफ्नो काम, कर्तव्य र जिम्मेवारी बोध नभएका त्यस्ता लठैत जनप्रतिनिधिहरुको साथ समर्थनमा दलका नेताहरुको मनपरीले देशमा अराजकता बढ्ने गरेको छ । समानुपातिक निर्वाचन प्रणालीमा दलका प्रभावशाली नेताहरुको दयाकृपाबाट छनौट हुने जनप्रतिनिधिहरु जनता प्रति भन्दा पनि दल र दलका प्रभावशाली नेताहरुप्रति उत्तरदायी हुन्छन् ।  जनताप्रति अनुत्तरदायी यस्तो निर्वाचन प्रणालीको व्यवस्था हटाएर प्रत्यक्ष स्मार्ट निर्वाचन प्रणाली मात्र अवलम्बन गरिनु उपयुक्त हुन्छ । स्थानीय निकाय र प्रतिनिधि सभामा अल्पसंख्यक जातिको प्रतिनिधित्व हुने गरी मनोनयनको व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।  यसको साथै राष्ट्रलाई विशेष योगदान पु¥याएका व्यक्तिहरु र विकासको स्पष्ट योजना भएका जम्मा १० जना व्यक्तिहरुलाई मनोनित गरी प्रतिनिधि सभामा रहने विशेष व्यवस्था गर्न सकिन्छ । पालिकाहरुमा पनि सोही अनुसारको केही प्रावधान राख्न सकिन्छ ।   (लेखक पर्यटन व्यवसायी हुन् ।)  

बाल्यकालमा तिहार आउनु निकै खुसीको विषय हुन्थ्यो  । दशैंको उल्लासमय वातावरणपछि तिहारको प्रतीक्षा लामो अनुभव हुन्थ्यो  । घर वरिपरि सयपत्री, मखमली लागायतका दर्जनौं फूलले घरलाई बगैंचा बनाएका हुन्थे  । सुन्तला, कागती, मौसम, अमिलो, भोगटे लटरम्म फलेका हुन्थे  । सुन्तलाको रुख चढेर वा लठ्ठीले हानेर रोजी सुन्तला झार्दै खाँदै गर्थ्याैं  । बिहानदेखि बेलुकासम्म दर्जनौं सुन्तला खाइन्थ्यो त्यसैले कागती, भोगटे तथा मौसमलाई भाउ दिनुपर्ने अवस्था थिएन  । दिउँसो अमिलो साँधेर ट्वाक्क पिरो मिसाएर खान्थ्यौं अनि रगत बढ्छ भनेर टन्न पानी खान्थ्यौं  । गाई पुज्ने औंशीको दिन लामो बाबियोको डोरीमा फूल, पिपलको पात, आँपको पात, रोटी आदि जोडेर लामो तोरन बाँध्ने चलन थियो  । तोरनले बाटो वा खोलो कटाउने चलन थियो  । एकपटक तोरनको डोरी समाएर रुखमा पुग्ने दुस्साहस गर्दा भाइ किशोर झन्डै भीरमा लडेको थियो  । सानोमा एकदम सुरो थियो किशोर  । कागतीहार तथा कुकुर तिहारमा त्यति ठूलो रौनक हुन्थेन  । माला लगाएका, चामलको पिठोको सेतो रंग लगाएका कुकुर यत्रतत्र देखिन्थे  । तीहारको बेला जुवा खेलेको हेर्न खुब रमाइलो लाग्थ्यो  । किशोर भाइ र म खोजी खोजी जुवा खेल्ने ठाउँमा जान्थ्यौं  । त्यसो त किशोरले बाटोमा गाई कि त्रिशुल लुकीलुकी खेल्थ्यो  । प्रायः जित्थ्यो पनि  । हामीलाई तास खेलेको पटक्कै मन पर्दैनथ्यो किनकी हामीले तास खेल्न जानेका थिएनौं  । कौडा खेल्नु तिहारको ठूलो आकर्षण हुन्थ्यो  । तिहारको सुरुसुरुमा लुकेर खेल्ने गर्थे भने यमपंचक सुरु भएपछि ७ दिन ७ रात अर्थात एकादशीबाट तिहारको टीकाको रातिसम्म खुलमखुला जुवा खेल्न पाइन्थ्यो  । आँगनमा गुन्द्री, मान्द्रो, दरि, काम्लो आदि बिछ्याएर कौडा खेल्ने चलन थियो  । नाम त भन्न मिलेन, गाउँका नामुद जुवाडेमा दाइ, भिनाजु, काका, सर लगायत हुन्थे  । दुर्लभ रुपमा बुवा पनि खेल्नुहुन्थ्यो  । कौडामा तिर्की, चौका, पंजा र छक्का दाउ हुन्थे  । ४ जना खेल्थे, १०(१५ जना च्याके थाप्न बसेका हुन्थे भने १५-२० जना जुवा हेर्न बसेका हुन्थे  । जुवा खेलाउने घरमा सेलरोटी पकाएको मगमग बासना आउँथ्यो  । खेल्ने व्यक्तिलाई ल यति हान् भन्दै ५०, १०० रूपियाँको दाउ राख्थे भने च्याके थाप्नेले ‘ ल मेरो यति हान्नु ’ भन्दै आफूले छानेको दाउमा पैसा राख्थे  । आफ्नो दाउका कौडा ठाडा भए भने मार्यो... भन्दै बाँकी ३ तिरका पैसा सोहोर्थे र च्याँखे थापेका व्यक्तिलाई अनुपात अनुसार फाइदा दिन्थे  । लगातार ३ पटक मार्यो भने थर्किको पैसा भनेर जुवा खेलाउनेलाई पैसा दिनुपथ्र्यो  । कहिलेकाँही ७(८ पटक दाउ पथ्र्यो र त्यहाँ बसेका टाट पल्टिने अवस्था आउँथ्यो  । यसरी जितेका मान्छेले थर्की, मैन्टोल, चिया आदिको पैसा जुवा खेलाउनेलाई दिन्थे भने जुवा हेर्न बसेकाले जितौरीको आशा गर्थे  । अलिअलि जितौरी बाँडेर जुवाडे अर्को जुवाको खालमा जान्थे  । कुनै कुनै व्यक्तिले ३-४ पटक लगातार जितेपछि पछि हारिन्छ भनेर जुवाको खालबाट बाहिर निस्कन्थे  । यस्तो गर्न पाइन्न भन्दै हारेका व्यक्तिहरूसँग ​​झगडा गर्थे अनि खेल्न बाध्य गराउँथे  । अधिकांश जुवाडेहरुको ‘ मार्यो...  अनि इस् मारिस् ’ भनिरहँदा स्वर सुकेर सासले बोल्नुपर्ने अवस्थाका हुन्थे  । त्यतिबेला देउराली, गैंडा तथा याक चुरोट थिए  । फिल्टर चुरोट याक मात्र थियो  । कौडा खेल्दै, याक चुरोट तान्दै गरेको देख्दा लोभ लाग्दथ्यो  । सामान्य व्यक्तिले देउराली र मध्यम व्यक्तिले गैंडा चुरोट तान्थे  । जुवा खेल्ने रातभर खेल्थे  । बुवाआमाले म र किशोरलाई राति जुवा हेर्न जान निषेध गर्नुभएको थियो  । कहिलेकाँही ठूला मान्छेसंग जान्थ्यौं अनि मैन्टोलको उज्यालोमा जुवा हेथ्र्यों  । खाल खालि भएको बेला हामी पनि खेल्थ्यौं  । म चौका र पंजा दाउ पाए मात्र खेल्थें  । त्यो बेला पैसा हुदैनथ्यो  । बढीमा ५ – १० रुपियाँ राखेर खेलिन्थ्यो  । कहिलेकाँही ५० – १०० रुपियाँ जित्दा पनि संसार जितेजस्तो लाग्थ्यो  । बहिनीहरुलाई जितौरी दिइन्थ्यो  । आज जितेको पैसा भोलि हारिन्थ्यो  । जुवामा खेल्नेको होइन खेलाउनेको मात्र जित हुन्छ  । जुवा ठूलो नशा हुँदोरहेछ  । अझ त्यसमा रक्सी मिसिएपछि निमको रुखमा चढेको करेलोजस्तै हुँदोरहेछ  । आफुसंग भएको सम्पूर्ण पैसा हारेपछि एकदम महँगो ब्याजमा सापटी मागेर खेल्नु सामान्य थियो  । त्यो पनि हारेपछि हातमा लगाएको ‘ घडी तथा औंठी हान् ‘ भन्दै दाउमा राख्थे  । रातको घनत्वसंगै केहि जुवाडेले खेत हारेको, घर हारेको, घोंडा हारेको, खेत बन्धकीमा राखेको, आफ्नो श्रीमती तथा छोरीका गहना हारेको तथा आफ्नो पसलसमेत हारेको नमिठो खबर बिहान सुनिन्थ्यो  । खतरनाक रुपमा जुवा खेल्ने जुवाडेको परिवार रातदिन तनावमा रहन्थे  । उनीहरुको लागि तीहार हार मात्र हुन्थ्यो  । टिका लगाउने दिनमा समेत जुवा खेल्नेहरु भूमिगत खालमा हुँदा उनीहरुका दिदीबहिनी रोएर तीहार बिताउँथे  । *** लक्ष्मीपुजाको दिन कौसी, क्याम्पा, पालिको माथि, घरको ढोका, घरबाहिरको पर्खाल आदि ठाउँमा दर्जनौं दियो बाल्नुहुन्थ्यो बुवाआमाले  । हामीले पनि दियो राख्ने रहर गर्थ्याैं  । हाम्रो घरबाट पारि झलमल्ल देखिने माइला साहुको घर, धनार्जी, खयरठाँटी, बुल्म, इश्मा, अम्मरपुर, अर्जे आदिबाट पनि हाम्रो घरका दियो देखेका होलान् भनेर कल्पना गथ्र्यौं  । त्यो बेला मैनबत्ती, बिद्युत थिएन  । गोबर्धन पुजाको दिन गाईको गोबरमा फूल, पात, चामलको पिठोको बसुधारा तथा टिका लगाएर सिंगार्ने चलन थियो  । त्यो दिन बुवाआमाले तिहारका रोटी पकाउनुहुन्थ्यो  । ठकने रोटी, सेल, फिनी, अर्सा, अनारसा, बटुक, फुलौरा, पपरा, झिलंगा लगायतका बिबिध रोटी पकाइन्थ्यो  । मलाइ ठकने रोटी, फिनी तथा खुदो मिसाएर बनाएको अनारसा बिशेष लाग्थ्यो  । बुवाआमाले झालमै पाकेर पटपटी फुटेका राता राता र काला काला मादल जत्रा काँक्रा काटेर अचार बनाउनुहुन्थ्यो  । हामीले भने भित्रको अमिलो गुदी खान्थ्यौं अनि कांक्राका बियाँ जम्मा गथ्र्यौं  । कांक्राका बियाँ खायो भने पेटमा काँक्रो उम्रिन्छ अनि फल्छ भन्ने शंका लाग्थ्यो  । *** लक्ष्मीपूजादेखि साँझमा भैलो तथा देउसी खेल्ने चलन थियो  । हाम्रो गाउँ धुर्कोटमा पुरुषले भैलो खेल्थे भने महिलाले देउसी खेल्थे  । धेरैजसो केटाकेटीको टिममा मादल हुदैनथ्यो  । भट्याउने, पैसा माग्ने, भनेजति पैसा पाए प्रशंशा गर्ने तथा थोरै पैसा पाए गाली गर्दै जाने गर्दथे  । भैलो कथानक रुपमा भट्याउने चलन थियो  । कथा यस्तो हुन्थ्यो – सूर्य भगवानका छोराछोरीमध्ये यमराज यमलोकमा थिए भने यमुना पृथ्वीलोकमा थिइन्  । बहिनीको निम्तोलाई स्वीकार गरेर यमराज पृथ्वीमा ५ दिनसम्म बसेको हुँदा त्यो समयलाई यमपन्चक भनिन्छ  । बहिनी यमुनाकहाँ टिका लगाउँ यमराज जाँदा कालिनागले बाटो छेकिन्  । यमराजले कालिनागलाई म बहिनीको हातको टिका लगाएर आउंछु अनि मलाइ खालास् भनेर बाचा गरेर अघिं बढे  । त्यसपछि पाटेबाघले यमराजको बाटो छेक्यो  । यमराजले पाटेबाघलाई पनि त्यहि बाचा गरे  । यमुनाले टिका लगाएर दाइका सत्रु नाश हुन् भनेर ओखर फोडिन्  । त्यसपछि यमराजलाई यमुनाले नडराई जानुहोस् दाइ, मैले तपाईंका सत्रु फोंडे भनेपछि यमराज घोडा लिएर फर्किए  । बाटोमा पाटेबाघ मरेको देखे अनि कालीनाग पनि मरेको देखे  । यसरी यमराज सकुशल घर पुगे  । पाताललोकमा रहेका बली महाराजले दश दिक्पाललाई ५ दिनको लागि पृथ्वीमा पठाएका हुन्छन्  । त्यसैले हामी त्यसै आएनौँ बली राजाले पठाएका भन्ने प्रसंग समेत जोडेर देउसीभैलो कथानक बनाउने गथ्र्यौं  । भैलो र देउसीमा बाल्यकालमा म र किशोर भाइ पनि भैलो खेल्न जान्थ्यौं  । हाम्रो टिममा मित्रहरु लालबहादुर कुँवर, दीपक भण्डारी, अनन्त भण्डारी, तुलसी भण्डारी, महेन्द्र भण्डारी, किशोर, कृष्ण, खिमा भाइ, भुवन दाइ, केशब, टिका, धनिश्वर, शिब, मुरारी, शैलेन्द्र लगायतका हुन्थ्यौं  । हामीले पालोसंगै भट्याउने गथ्र्यौं  । धेरैजसोले एक, दुइ रूपियाँ दिन्थे  । कुनै व्यक्तिले पांचको नयाँ नोट दियो भने झुपडीलाई पनि हामीले भन्थ्यौं – यो घर कत्रो ? सिंहदरवार जत्रो  । तर हामीले सिंहदरवार देखेका थिएनौं  । दाइहरुसंग भैलो खेल्दा उहाँहरुले पैसा जम्मा गर्नुहुन्थ्यो  । रातभर खेल्दा पनि हाम्रो भागमा १-२ रुपियाँ मात्र आउंथ्यो  । बाठा दाइहरु ! त्यो पैसा मैले आमालाई दिन्थें भने भाइले गाइ कि त्रिशुल खेलेर हार्थ्याे वा पिपलगेडी तथा राता मिठाइ किनेर खान्थ्यो  । तिहारको टिकाको दिन सबैभन्दा विशेष लाग्थ्यो  । बिहानै काफलपानी गएर नुहाएर आएपछि किशोर र म गलैंचामा बस्थ्यौं  । बिमिरो, पात, दियो, रोटी लगायत ग्रह फाल्ने भनेर आमाले बाटोको छेउँमा राख्नुहुन्थ्यो अनि हाम्रो अगाडि कलश, दियो, फूल, दुबो, आँपका पात, पिपलका पात, प्रसाद, अगरबत्ती लगायतका पुजा सामग्री राख्नुहुन्थ्यो  । यसरी दियो पुजन, गणेश प्रार्थना, कलश पुजन, अष्टचिरन्जीवीको पुजा, बिमिरा ९ ब्योरों ० को पुजा तथा यमराजको पुजन गरेर दैलोमा ओंखर राखेर ढुंगाले घजम्म ओखर फोड्ने अनि त्यता फर्केर नहेर्ने गर्नुहुन्थ्यो  । हाम्रा सत्रु त कोहि पनि थिएनन् तै पनि आमाले बहिनीहरु सरिता र अमृतालाई घरको मूल ढोकाका ओखर फोड्न लगाउनु हुन्थ्यो  । त्यसपछि बहिनीहरुले तेलको घेराले हामीलाई छेक्थे  । मैले सोंच्थे – यति सानो तेलको घेरा नाघ्न नसक्ने कस्तो जेमराज होला ? पछि यहि बिषयमा सोंच्थे – यमराज अनुशाशित रहेछ  । घेरा नाघ्न सकेपनि उसले नियम पालना गर्दोरहेछ  । त्यसपछि बहिनीहरुले कपालमा तथा कानमा तेल लगाउने, काइयोंले कपाल कोरिदिने तथा दही खुवाउने गर्थे  । बहिनीहरु साना थिए  । त्यसैले आमाले चामलको पिठो बहिनीहरुको बुढी औंलामा राखेर हाम्रो निधारमा सेतो धर्को बनाउनुहुन्थ्यो अनि बहिनीका अन्य औंला वा अगरबत्तीमा सप्तरंगी टिका बसाल्न सहयोग गर्नुहुन्थ्यो  । त्यसपछि बहिनीहरुले सयपत्री, मखमली तथा हजारी फूलका माला लगाइदिन्थे  । मखमली फूलको पगरी तथा ढाकाको टोपी लगाइदिन्थे  । किशोर र म हेराहेर गरेर हाँस्थ्यौं, मख्ख पथ्र्यों  । बुवाले बहिनीहरुलाई दिर्घायु, आरोग्य तथा यशको आशिर्बाद देऊ भन्नुहुन्थ्यो  । टिका तथा माला लगाएपछि ठूला चिउरीका पातका टपरीमा अघिंल्लो दिन पकाएका सेलरोटीका परिकार, अचार, फलफूल, नरिबल, मिश्री, दहि आदि हाम्रो अगाडि राखिदिन्थे  । हामीले बुवाले दिनुभएका पैसा दक्षिणाको रुपमा बहिनीलाई दिन्थ्यौं अनि ढोग गथ्र्यौं  । त्यसपछि आफ्नो भागका मिठा कुरा खाएर बाँकी पछिको लागि राख्थ्यौं  ।  कुनै वर्ष बुवाको दिदीको घरमा गएर टिका लगाउँथ्यौं  । फुपुले हामीलाई असाध्यै माया गर्नुहुन्थ्यो  । जबर्जस्ती थपेर खाना खुवाउनुहुन्थ्यो  । गतबर्ष उहाँको निधनले हाम्रो एउटा स्तम्भ भाँचिएको महशुष गरेका छौं  । तीहार सकिएपछि सुरुसुरुमा त खासै फरक पर्दैनथ्यो  । तर पढ्न आएदेखि भने अब काठमाडौं जानुपर्छ भनेर मन निकै खल्लो हुन्थ्यो  । तीहारको टिकापछि पुर्णिमासम्म ठूला मान्छेहरुको भैलो सुरु हुन्थ्यो  । आफ्रको टोली तथा बुल्मको टोली मुख्य थिए  । मादल, झ्याली र मुरली बजाउंदै उनीहरु कहिलेकाँही आधा रातमा खेल्न आउंथे  । आँखा मिच्दै उठेर क्याम्पाबाट भैलो हेथ्र्यों  । पुरुष तथा महिलाको भेषमा पनि पुरुष नै हुन्थे  । पुरुषको भेषमा आउनेले सेतो फेटा, रातिमा पनि कालो चस्मा, माला तथा खुकुरी भएको टोपी लगाएका हुन्थे  । उनीहरुले मादल, झ्याली तथा बाँसुरी बोकेका हुन्थे  । महिलाको भेष धारण गरेका पुरुषले रातो फेटा बाँधेका तथा हातमा रुमाल समाएका हुन्थे  । मादल एबम अन्य बाजासहित १२-१५ जनाको टोली आउंथ्यो  । उनीहरु पहिले भैलो खेल्थे अनि मारुनी नाच नाच्ने गर्दथे  । कतिपय टोलीले बाँसुरीले भट्याउने तथा अरु सबैले भैलो भन्थे  । कुनै समुहले कथानक भैलो भट्याउँथे  । भट्याउने काम सकिएपछि पहिले बिस्तारै बिस्तारै नाचगान हुन्थ्यो भने नाचगानको गति तीब्र हुँदै गर्दा बस्दै र उठ्दै र मादल ठोक्दै धुलो उडाउँथे  । बाजाको उत्कर्षमा हेर्दै रिंगटा लाग्ने शैलीमा फनफनी नाच्दथे  । उनीहरुका गीत यस्ता हुन्थे - आयौं महाराजै हजुरको नामै सुनी  ए हजुरको नामै सुनी, हजुरको नामै सुनी  आयौं माहाराजै... पूर्वको मादले पश्चिमैको मारुले समयमै होइ जाउँला भेट  सम्झिरहे मारुले समयमै होइजाला भेट ढुकुरले ल्यायो समिचार, तिम्रा मनको गुनासो ए नानी नबोलेको भयो दिन चार  (मादलेहरु र मारुलेहरु नाच्ने र अरुले उभिएर गीत झिक्ने, त्यहि गीत नाच्नेले गाउँदै नाच्दै गर्ने ) आ... शिरै लाउनै शिर्फुला परेवालाई सुहायो, भूल पर्यो परेवा  भूल पर्यो परेवा, भूल पर्यो परेवा हो फर्की हेर परेवा  गाजलु आँखै भूल पर्यो परेवा... नाकै लाउने नथिया, कानै लाउने कुण्डलु  (गर्रा नाच्ने – मुरलीको धुनमा एउटा मादले र एउटा मारुले बिस्तारैबाट छिटोछिटो पहिले उभिएर त्यसपछि बसेर अनि सुतेर नाच्ने) शिरै लाउने शिरफूला यसै राजैले बेची खायो  यसैमा राजाको आशा मलाइ छैन  चलिजाउँ माइतीको देश  नाकै लाउने नथिया, कानै लाउने कुण्डलु  गलै लाउनी हैकलु, यसै राजैले बेची खायो  (राजै आफ्नो श्रीमान) भैलो सकिएपछि जति धेरै पैसा दिएपनि निकै बार्गेनिंग गरेर अधिकतम पैसा लिने प्रयास गर्दथे  । पैसा दिंदा सुपोमा चामल, सेलरोटी, फलफुल, दियो आदि राखेर दिने चलन थियो  । आधारातमा भैलो खेल्न आउँदा तथा बार्गेनिंग गर्दा अलिअलि नरमाइलो लाग्थ्यो  । तर उनीहरुको भैलो र नाच बेजोड हुन्थ्यो  । दक्षिणा पाएपछि उनीहरुले नाच्दै यसरी आशिक दिन्थे ( कांसझैँ फुली गए, बाँसझैं नुही गए, यो घरमा लक्ष्मीले बास गरुन, पन्च भाइले दिएको आशिक भरिपूर्ण भैयो जाओस्  । पहिले भैलो तथा तीहार गीत धार्मिक एबम सांस्कृतिक बिशेषताको हुन्थ्यो भने पछि सामाजिक तथा राजनैतिक मुद्दा पनि भैलोको बिषय बन्न थाले  । त्यस्तै पहिले महिलाको भेषमा पुरुष खेल्थे भने पछि महिला नै खेल्न थाले  । पहिले साना केटीहरुमात्र देउसु रे खेल्थे भने पछि बयस्का पनि देउसु रे खेल्न थाले  । त्यस्तै पहिले भैलो र देउसी खेलेपछि उठेको पैसाले पिकनिक जाने चलन थियो भने पछि सामाजिक कार्यको लागि पैसा उठाउने अभियानको रुपमा देउसीभैलो खेल्न थालियो  ।  जसले दिन्छ मुठी, उसको सुनको गुठी   जसले दिन्छ मानो, उसको सुनको छानो  जसले दिन्छ पाथी, उसको सुनको छाती  जसले दिन्छ मुरी, उसको सुनको धुरी  भैलिनी आइन् आँगन, गुन्यूचोली माग न हे औंशीबार, गाईतिहार भैलो  । हामी त्यसै आएनौँ, बली राजाले पठाको... भैलोमा यो भट्याउँदा म एकदम कन्फ्युज हुन्थें  । मुरी दिए, सुनको धुरी मात्रै तर मानो दिए सुनको छानो भनेपछि मानो दिंदा फाइदा हुँदोरहेछ भन्ने लाग्थ्यो  । अझ मुठी दियोभने सुनको गुठी पाउँदा धेरै फाइदा हुँदोरहेछ भन्ने लाग्थ्यो  । यो अंकगणित नबुझेर म अलमल हुन्थें  ।