सिंगो सृष्टिमाथि नै वर्चस्व कायम गर्ने मान्छे आज स्वयं आफै परास्त महसुस गरिरहेको छ । कोभिड –१९ गत सय वर्षको अवधिमा देखिएको सबैभन्दा ठूलो विश्वव्यापी महामारी हो । अनि हाम्रो पुस्ताले भोगको हालसम्मकै तीतो यथार्थ ।

एउटा जीवाणुले मानव सभ्यताले दशकाैं लगाएर निर्माण गरेको जगलाई क्षणभरमै खुकलो बनाएको छ । चीनबाट सुरु भएको यस भाइरसले विश्वका शक्तिशाली राष्ट्रहरुलाई समेत पिडामा धकेलेको छ । समग्र विश्वले नै घुँडा टेकेको छ । । एक दिनमा एक सय जनालाई लाग्यो भने १५ दिनमा पाँच हजार जना संक्रमित हुने तथ्य विश्व स्वास्थ्य संगठनले सार्वजनिक गरेको छ । कोरोना संक्रमणको गणितिय तथ्यले सबैलाई स्तब्ध तुल्याएको छ

विश्व स्वास्थ्य संगठनले स्वास्थ्य संकटको घोषणा गरेको छ । यस्तो घोषणा भएको यो पाँचौ पटक हो । यसको उत्पत्तिको पछाडि बदमासी, षडयन्त्र, प्रविधिगत त्रुटी लगायतका अनुमान सुन्न सकिन्छ । तर सत्य गौण नै छ । यकिनका साथ भन्न सकिने अवस्था छैन । आजका दिनसम्म न त निवारण पत्ता लागेको छ । न अन्तिम विन्दु आँकलन गर्न नै सकिएको छ ।

याे लेख तयार गर्दासम्म विश्व महामारीको रुपमा फैलिएको कोरोना भाइरसको संक्रमण विश्वका २२ लाखभन्दा बढी जनसंख्यामा फैलिसकेको छ । पछिल्लो केही महिनामा नै १ लाख ५० हजारभन्दा धेरै संक्रमितले ज्यान गुमाइसकेका छन् ।

लेखक

हालसम्म नेपालमा कोरोना भाइरसबाट कसैको पनि मृत्यु भएको छैन । संक्रमितको संख्या बढ्दै गएकाे छ । बाहिरबाट आएका संक्रमितबाट स्थानीयमा सरेको संक्रमण देखिएबाट नेपाल महामारीको दोस्रो चरणमा प्रवेश गरेको छ । परीक्षणको दायरा बढाएसँगै संक्रमित हुनेहरुको संख्या पनि बढ्दै गएको छ । खुला सीमानाका कारण नेपाल उच्च जोखिममा रहेको तथ्य जगजाहेर नै छ ।

तत्कालको बाटो के ?

पहिलो, कोरोना संक्रमणको फैलावट नियन्त्रण गर्ने । दोस्रो, खाद्य सामाग्री लगायत औषधी र अन्य आधारभूत आवश्यकताको सहज आपूर्तिको व्यवस्था मिलाउने । तेस्रो, सीमा, राजधानी लगायत अन्य सहरहरुमा अलपत्र परेका नागरिकलाई सुरक्षित तवरले गन्तव्यमा पुर्याउने । विदेशमा रहेका श्रमिक र विद्यार्थी आफ्नो देश फर्कन चाहान्छन् भने त्यसको लागि कार्ययोजना बनाउने । चौथो, लकडाउनको विकल्प खोज्ने ।

नेपालले बन्दाबन्दी अर्थात् लकडाउनलाई कोरोना नियन्त्रणको प्रमुख उपायको रुपमा अपनाएको छ । सरकारले किस्ताकिस्ता गरी लकडाउन बढाएकाे छ । साथै, अन्तर्राष्ट्रिय उडान र सीमा नाका बन्द गरिएका छन् ।

कोरोना फैलावट नियन्त्रणको पहिलो कदम लकडाउन हुन सक्छ तर यो नै पूर्ण रणनीति भने होइन । लकडाउनबाट कसरी र कुन अवस्थामा मुलुक निस्कने भन्ने रणनीति सरकारले बनाउन आवश्यक छ ।

कोरोना फैलावट नियन्त्रणको पहिलो कदम लकडाउन हुन सक्छ तर यो नै पूर्ण रणनीति भने होइन । लकडाउनबाट कसरी र कुन अवस्थामा मुलुक निस्कने भन्ने रणनीति सरकारले बनाउन आवश्यक छ । यस्तो बखतमा सबैभन्दा प्रभावित हुने भनेको असंगठितरुपमा काम गरिरहेका अनौपचारिक क्षेत्रका श्रमिक हुन् । अहिले ज्यालादारी मजदुर, अशक्त लगायत अति विपन्न वर्गका नागरिकको दैनिकी विकराल बन्दै गएको छ । राहत वितरण गर्न पनि अद्यावद्यिक रेकर्ड छैन । नपाउनु पर्नेले पाउने र पाउनुपर्नेहरु छुट्ने हुन सक्छ । लक्षित वर्गको सही पहिचान गर्ने काममा स्थानीय तहका तटस्थ हुन जरुरी छ ।

त्यस्तै कोरोना कहर भित्र मौलाउन सक्ने कालोबजारी लगायतका अनियमिततातर्फ सबै सरोकारवालाहरु चनाखो रहनुपर्छ । यसमा स्थानीय सरकारको दरिलो निगरानी र सुपरिवेक्षण अपरिहार्य छ । कुनै भेगमा खाद्य पदार्थ धेरै भएर खेर गइरहेको अवस्था छ भने कतै खाद्यानको अभाव देखिन थालिसकेको छ । व्यापारीले कृत्रिम अभाव सृजना गर्ने र उपभोक्ताले अनावश्यक संचय गर्ने समस्या देखिएको छ । यसले खाद्य साङ्लो अवरुद्ध हुन सक्ने संकेत गरेको छ । खाद्यन्न माथिको पहुँच , प्रभावकारी भण्डारण र समुचित वितरणको वातावरण सृजना गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

२०७२ सालमा गएको भूकम्पको खत अझै पूर्ण रुपमा निको नहुदै नेपाललाई अर्को घाउ थपिएको छ । भूकम्पको समयमा नेपालमात्र समस्यामा परेको थियो । तर अहिले शक्ति राष्ट्रहरुको अर्थतन्त्रलाई समेत गम्भीर धक्का पुगेको छ । यस्तो अवस्थामा सरकारले चोटग्रस्त अर्थतन्त्रलाई सहजै मलम लगाउन हम्मे नै पर्ने छ । १५ औं योजनाले राखेको १०.३ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धि लक्ष्यमा मात्रै सीमित रहने हुन सक्छ । योजनाका अन्य सूचांकहरु पनि हासिल नहुने आँकलन विज्ञहरुको छ ।

कोरोनाको असरको आयतन र घनत्व अहिले नै पूर्ण यकिन गर्न सक्ने अवस्था छैन । यसको बहुआयामिक असरहरु क्रमशः उजागर हुन थालिसकेका छन् । पर्यटन, यातायत, उद्योग , कृषि, रेमिट्यान्स लगायतका क्षेत्र एकैपटक थलिन लागेका छन् । यसले उत्पादन, आय र रोजगारीमा मन्दी ल्याउने नै भयो । शिक्षा क्षेत्र पनि विचलित हुने अवस्थामा छ । ढिलो-चाडो सबै क्षेत्रहरु यसबाट प्रभावित हुनेछन् ।

वैदेशिक रोजगारीमा पर्न सक्ने प्रभावका कारण विदेशी मुद्रा संचितिमा कमी आउनेछ । औद्योगिक र व्यापारिक गतिविधि सिथिल हुनेछन् । विश्व अर्थतन्त्र नै संकुचित हुँदा नेपाल अछुतो रहने कुरै भएन । अर्थतन्त्रमा पर्ने असर व्यवस्थापन गर्न त्यति सहज नहुन सक्छ । कोरोना र योसँगै आएका अन्य संकट व्यवस्थापन सरकारको लागि चुनौती बनेको छ । तसर्थ दीर्घकालीन रणनीति भने मुलुकको अर्थतन्त्रको नाडी छामेर तय गर्नुपर्ने हुन्छ । अन्य राष्ट्रका सफल अभ्यासबाट पनि केही सिको गर्न सकिन्छ ।

कहरभित्रको अवसर

सबैभन्दा ठूलो अवसर सरकारका लागि छ । दुई-तिहाइको सरकारलाई रचनात्मक शासकीय कला दर्शाउने मौका हो यो । सुशासन ग्ल्यामर गफमा होइन, नागरिक प्रत्याभूतिमा हुन्छ । यसलाई प्रमाणित गर्ने समय हो यो । सरकारले तत्काल र दूरगामी गरी चरणबद्ध रणनीतिहरु अवलम्बन गर्नुपर्छ ।

प्रत्येक कालो बादलभित्र चाँदीको घेरा हुन्छ । समस्यासँगै सम्भावना पनि हुन्छ । कोरोना कहरसंगै पनि अवसरहरु पक्कै आएका छन् । त्यसलाई पहिल्याउन सक्नुपर्छ ।

सबैभन्दा ठूलो अवसर सरकारका लागि छ । दुई-तिहाइको सरकारलाई रचनात्मक शासकीय कला दर्शाउने मौका हो यो । सुशासन ग्ल्यामर गफमा होइन, नागरिक प्रत्याभूतिमा हुन्छ । यसलाई प्रमाणित गर्ने समय हो यो । सरकारले तत्काल र दूरगामी गरी चरणबद्ध रणनीतिहरु अवलम्बन गर्नुपर्छ । फागुनको अन्तिमसम्म केवल २५ प्रतिशत मात्र पूँजीगत बजेट खर्च भएको छ । बाँकी बजेटलाई अर्थपूर्ण तवरले खर्च गर्नुपर्छ । ताकि राज्य, शासन प्रणाली र सरकार प्रतिको विश्वास बझै बढोस् । सरकारले ल्याएका कार्यक्रमप्रति आमनागरिकले अपन्त्वको ग्रहण गरुन् ।

यो सरकारको सामर्थ्यको कद र प्रतिपक्षको उदार दिलको चौडाइ नाप्ने समय पनि हो ।

काम पन्छाउने, प्रकृयामुखी, गोपनीयतामा रमाउने, परिवर्तन विरोधी, असक्षमहरुको समूहको रुपमा नेपालको कर्मचारीतन्त्रको तितो आलोचना भईरहन्छ । यावत् आलोचनाहरुलाई गलत प्रमाणित गर्ने समय हो यो । आफूभित्र मौज्दात रहेको सक्षमता, तटस्थता र नागरिक केन्द्रित व्यहार खर्च गर्ने सही समय आएको छ । कर्मचारीले विषम परिस्थितिमा झन् उर्जावान भई काम गर्न सक्नु पर्छ । योग्यता प्रणालीमा आधारित नेपालको कर्मचारीतन्त्र साच्चै लोकतन्त्रको मेरुदण्ड हो । यो पुष्टि गर्ने यो ठूलो अवसर हो ।

संघीयताको आधार स्तम्भको रुपमा रहेका स्थानीय तहलाई थप सशक्त र उत्तरदायी बनाउने अवसर पनि हो यो । नेपालको संविधान, २०७२ मा संघ, प्रदेश र स्थानीय तहलाई विपदको तीनवटै चरणमा कार्य गर्ने गरी अधिकार दिएको छ ।

त्यस्तै विपद् जोखिम न्यूनिकरण तथा व्यवस्थापन ऐन, २०७४ ले विपद्को पूर्वतयारी, प्रतिकार्य, खोज, उद्धार र राहत सामाग्रीको भण्डारण, वितरण र समन्वय गर्ने अधिकार स्थानीय तहलाई दिएको छ । प्राप्त अधिकारलाई स्थानीय तहले हर तवरले पूरा गर्न तल्लीन हुनुपर्छ । संघ, प्रदेश र स्थानीय तह बीचको सम्बन्ध सहकारिता, सहअस्तित्व र समन्वयको सिद्धान्तमा आधारित हुनेछ (धारा २३२)। यी तिनै तहको राजनीतिक, प्रशासनिक र वित्तिय अन्तरसम्बन्धलाई महामारी व्यवस्थापन गर्ने औजारको रुपमा प्रयोग गर्ने अवसर मिलेको छ राज्यलाई ।

सुरक्षाकर्मी, स्वास्थ्यकर्मी, पत्रकार, समाजसेवी, उद्योगपति, व्यापारी लगायतलाई आफ्नो व्यवसायिक धर्म निर्वाह गर्ने मौका मिलेको छ । नागरिक समाजलाई ‘वाचडग’ र सार्वभौम नागरिकलाई राज्यप्रति बफादार बन्ने सुवर्ण अवसर बन्न सक्छ महामारी ।

यो महामारीकोको प्रमुख असरहरुमा खाद्य संकट रहने धेरैले आँकलन गरिसकेका छन् । वैदेशिक रोजगारबाट फर्केका र अनौपचारिक क्षेत्रबाट च्युत भएकाहरुलाई कृषि क्षेत्रमा आकर्षित गर्न सकिन्छ । यसका लागि साना किसानलाई सामूहिक खेती गर्नका लागि सरल कृषि ऋणको व्यवस्था गर्ने जस्ता कार्यका लागि तिनै तहका सरकारहरुबीच यथाशीघ्र समन्वय गरिनुपर्छ ।

संकूचित हुँदै गएको कृषि क्षेत्रमा सक्षम युवाहरुलाई आकर्षित गर्ने रणनीति ल्यानुपर्ने देखिन्छ । कृषि क्षेत्रलाई अर्थतन्त्रको मजबुत खम्बाको रुपमा विकास गर्ने यो सुनौलो अवसर हो ।

सकसको सन्देश

मानव सभ्यता र भौतिक विकासमाथिको नै प्रश्न चिन्ह हो कोभिड-१९ । मानव सभ्यताले विकासको काचुली फेरिरहेको हुन्छ । यसमा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष रुपमा द्वन्द्व, संकट, संघर्ष,  प्रतिस्पर्धा जस्ता घटकहरुले ठूलो भूमिका खेलिरहेको हुन्छन् । यिनै विषम परिस्थितिले दिएको संदेशलाई आत्मसाथ गर्नै पर्ने हुन्छ । यदि यसो नहुदो हो त हामी सायद विकासको यो चरणमा आइपुग्ने थिएनौं ।

तसर्थ महामारीको रुपमा मात्र सीमित राख्न हुँदैन कोरोनालाई । यसले दिएको सन्देश सम्पूर्ण मानव जीवनसँग गाँसिएको छ । यो नयाँ जीवन दर्शन व्युताउने युगको प्रारम्भ पनि हुन सक्छ । जसलाई ‘३ प ’ को अवधारणाभित्र राखेर हेर्न सकिन्छ ।

पहिलो, पर्यावरण सरंक्षण । दिनानु दिन पृथ्वीको पर्यावरणीय संकट चुलिदो छ । प्रकृतिको चरम विनाशतिर स्वयं मानव नै उन्मुख छ । भौतिक विकास तीव्र गतिमा छ । पर्यावरण संरक्षण धिमा गतिमा । प्रकृति माथिको दोहनको प्रतियोगिताले समग्र ‘सर्भाइभल सिस्टम’ नै थलिएको छ । हाल प्रदूषण कम भएको , सहरहरु व्यवस्थित देखिएको, समुद्री तटहरुमा जलचरहरु रमाउँदै गरेको, सहरमा जनावरहरु निस्कन थालेको समाचार आएका छन् । मानवले प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्त उल्लंघन गरेको अवस्था छ । कतै यसलाई सन्तुलन गर्न स्वयं प्रकृति नै जुर्मुराएको त होइन ? अनि यसैको परिणाम पो हो कि यो महामारी ? अब सोच्नै पर्ने भएको छ ।

दोस्रो, प्राथमिकतामा रुपान्तरण । असामान्य अवस्थामा शक्ति सम्पन्न राष्ट्र पनि विपन्न बन्दो रहेछ । सम्पन्न भनिएका देशहरु झन् प्रताडित हुनुले यही सन्देश दिन्छ । संसारमा निरपेक्ष रुपमा सुरक्षित कुनै पनि मुलुक छैन । विकसित राष्ट्रको भिसा लाग्नु जीवनको ‘सेफ ल्यान्डिङ ’ होइन । पैसा, पद र प्रतिष्ठा भन्दा मनको शान्ति ठूलो कुरा हो । राष्ट्रनिर्माण, भाइचारा, शान्ति, प्रेम र विश्ववन्धुत्वको भावना अब हाम्रो प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ ।

तेस्रो, परिस्कृत जीवनशैली । समयलाई नै जित्न खोज्दै दौडिरहेको हुन्छ मान्छे । सधैंको तछाड, मछाड । कसका लागि ? किन ? कहिलेसम्म ? स्वयं उसैलाई थाहा हुँदैन । आफ्नो लागि त समय नै हुँदैन ऊसँग । कुनै पनि भाइरसलाई मार्ने औषधी आजसम्म बनेको छैन । मानव शरीरको ‘इम्युन सिस्टम ’ ले त्यो क्षमता राख्छ । सही खानपान , सकारात्मक सोंच योग, ध्यान यसका कच्चा पदार्थ हुन् । हामीलाई मार्ने त भाइरसले नभई हाम्रो कमजोर ‘इम्युन सिस्टम’ ले हो । अहिलेको जीवनशैलीलाई पूर्ण विराम नै लगाउनु पर्छ ।

विकसित राष्ट्रको भिसा लाग्नु जीवनको ‘सेफ ल्यान्डिङ ’ होइन । पैसा, पद र प्रतिष्ठा भन्दा मनको शान्ति ठूलो कुरा हो । राष्ट्रनिर्माण, भाइचारा, शान्ति, प्रेम र विश्ववन्धुत्वको भावना अब हाम्रो प्राथमिकतामा पर्नुपर्छ ।

गुगलले कोरोना सतर्कतामा अमेरिका भन्दा पनि नेपाल अगाडि रहेको तथ्य सार्वजनिक गरेको छ । त्यस्तै विश्व स्वास्थ्य संगठनले कोरोना रोकथाममा नेपालको कदमको प्रशंसा गरेको छ । यो हाम्रो लागि उत्प्रेरणारुपी खुराक हो ।

अन्त्यमा, कोरोनाबाट सिर्जित संकटहरुको व्यवस्थापन र नागरिक जीवन रक्षाको मुख्य दायित्व राज्यको हो । अनि यो विषम परिस्थितिमा राज्यलाई सहयोग गर्नु नागरिकको कर्तव्य पनि हो । ‘अनिकालमा बीउ जोगाउनू , हुलमुलमा जीउ जोगाउनू’ । यो परीक्षाको घडीमा आत्मबल, आशा, सहकार्य र समन्वयको बीउ जोगाउनै पर्ने हुन्छ । सर्वपक्षीय तयारी, तदरुकता र तादात्मयताबाट नै महामारी विरुद्धको कवच निर्माण हुन सक्छ । यो नै आजको समयले माग गरेको आपत धर्म हो ।

वाणगंगा नपा, कपिलवस्तु
sangitasubedi42@gmail.com

सम्बन्धित शिषर्कहरु

व्यवसायिक अभ्यासमा धेरै परिवर्तन, सञ्चालन लागतमा २० प्रतिशत बचत

उदाउँदा १० लेखकः जो विकासन्युज स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगितामा विजयी भए

मल्लले जिते एक लाखको स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता

विपत्तीलाई जित्न खोजौ बिकल्प

सरकार ! लासमाथि राजनीति नगर्नू है

फेरिन्न उत्तर कोभिड विश्व