काेराेना महामारीपछि बन्दाबन्दीकाे दृष्य । फाेटाेः द्वारिका काफ्ले

पृष्ठभूमि/परिचय

विश्वले अङ्ग्रेजी नयाँ वर्षको ब्यग्र प्रतीक्षा गरिरहेको थियो । नयाँ वर्षलाई थप उत्सवमय बनाउने तयारी कै अवस्थामा ‘कोरोना भाइरस’ ले आफ्नो असली रुप चीनको बुहान सहरबाट शुरु गर्यो । बुहान सहर विश्व व्यापारमा आफ्नो दर्बिलो उपस्थिति जनाउँदै आएको छिमेकी मित्रराष्ट्र चीनको मध्यभागमा अवस्थित व्यापार तथा पारवहनको अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्र हो । मानिसबाट मानिसमा नै स्थानान्तरण हुने उक्त भाइरसलाई चीनमा, छिनछिनमा आवतजावत हुने मानिसको भीड अत्यन्तै अनुकूल बन्यो । कोरोनालाई अल्पकालीन साम्राज्य विश्वव्यापी फैँल्याँउन धेरै समय कुर्नु परेन ।

नयाँ वर्षको शुरुवातसँगै विश्ववासीमा पसेको कोरोना कहर यो आलेख तयार पार्दासम्म बढ्दो क्रममा छ । सन् २०१९ को अन्तिम दिन अर्थात ३१ डिसेम्बरमा पहिलोपटक परीक्षणबाट पुष्टि भएको भनिएको कोरोना भाइरसलाई विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन (डब्ल्यूएचओ) ले कोभिड–१९ औपचारिक नाम दिएको छ । उक्त भाइरसले अत्याधुनिक र प्रविधिसम्पन्न भनिँदै आएको गतिशील विश्व समाजलाई गम्भिर आघात पुर्याएको छ ।

विज्ञान–प्रविधि, सुशासन र समृद्वि त्यहीँ गतिशील समाजका चार स्तम्भ हुन् । विज्ञान प्रविधि विकासको, प्रविधि आर्थिक विकासको र आर्थिक विकास सुशासन र समृद्विका आधारशिला हुन् । यी चारै स्तम्भहरुको समूचित विकास भएको समाजलाई गतिशील समाज भनिन्छ । गतिशील समाजको दावा गर्ने धेरै राष्ट्रहरुको हबिगत पटकपटक घटेका दैवी वा प्राकृतिक घटनाले उदाङ्गो पार्दै आएका छन् । यसपटक वैश्विक महामारीको रुपमा प्रकट एउटा सानो अदृश्य जीव कोरोना भाइरसले विश्वव्यापी चर्चासँगै समाजको विद्यमान गतिमा धावा बोलेको छ ।

विश्वव्यापी अवस्था

जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयका अनुसार बैशाख ७, बिहानसम्म विश्वका दुई सय दशभन्दा बढी राष्ट्रहरू कोभिड–१९ बाट प्रभावित बनेका छन् । विश्वभरी २३ लाख २९ हजार ५ सय ३९ जनालाई यो भाइरसले सङ्क्रमित तुल्याएको छ । सङ्क्रमित मध्ये १ लाख ६० हजार ७ सय १७ जनाको मृत्यू भइसकेको छ । ५ लाख ९५ हजार २ सय १७ जना निको भएका छन् । १५ लाख ७३ हजार ६ सय ५ विश्व नागरिक भाइरस विरुद्धको लडाइँमा अस्पतालकै शैयामा छन् । बाँकी विश्ववासी मनमा राप र सन्ताप दबाएर घर–घरमा कैदी जीवन व्यतीत गरिरहेका छन् ।

लेखक

कोरोना संक्रमणको गति जुन अनुपातमा तीब्र छ त्यहि अनुपातमा मृत्यूदर तुलनात्मक रूपमा कम छ । अहिलेसम्मको आँकडा अनुसार, कोरोना सङ्क्रमितको मृत्यूदर ३ दशमलव ५ प्रतिशत मात्र छ । त्यस्तै प्रकृतिका अन्य सङ्क्रमण जस्तैः– सार्स र मर्सको मृत्यूदर क्रमशः १० र ३० प्रतिशतमा स्थिर भएको थियो । समकालीन विश्वलाई पिरोलिरहेको यो भाइरसको प्रकोप कहाँ पुगेर टुङ्गिन्छ एकिन छैन । यद्यपी, कोभिड– १९ प्रतिरोधी खोप प्रमाणित हुनासाथ यसबाट मुक्ति पाउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।

नेपाल सरकार स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयका अनुसार यो लेख तयार पार्दासम्म नेपालमा कूल ८ हजार १७ जनामा कोरोना परीक्षण गरिएकोमा ३१ जनाको मात्र रिपोर्ट पोजेटिभ पाइएको छ । त्यसमा पनि २ जना निको भएर घर फर्किसकेका छन् भने मृत्यू हुनेको संख्या शून्य छ । नेपालको भूगोलभित्र मानवीय क्षति शून्य र सङ्क्रमितको सङ्ख्या नगण्य भएपनि नेपाल त्यो भाइरसको दुष्चक्रबाट अछुतो छैन । ‘अनिकालमा बीऊ र महामारीमा जीऊ’ जोगाउनु भन्ने ठेट नेपाली उखान यो पटक पनि चरितार्थ भएको छ । समग्र विश्वकै सुरक्षा के होला ? साझा चिन्ता एकातिर छँदैछ अर्कोतर्फ भाइरसको उद्गमस्थल चीनको निकट छिमेकी एवम् गतिशील समाजका चारै स्तम्भहरूको समेत संस्थागत विकास यथोचित ढंगले भइनसकेको मुलुक नेपालको सुरक्षा चिन्ताले हामीलाई झन बढी पिरलो थपिरहेको छ ।

सूरक्षा सतर्कता

हाम्रा पीतापूर्खाहरुले बजारबाट ल्याएको नयाँ बस्त्र तथा आभूषण निर्मलीकृत गरेर मात्र प्रयोग गर्न दिन्थे । नयाँ कपडालाई ‘माडी’ पछारेर मात्र लगाउनुपर्छ भन्थे । धारा वा कुवाको पानीमा छप्छप्पी आठ/दशपटक पछारेर घाममा सुकाएपछि मात्र दिन बार हेरेर ती कपडा लगाउनयोग्य मानिन्थ्यो । हामीले सोध्थ्यौं यो नयाँ कपडालाई किन यस्तो गरेको ? भन्थे ‘देशपरेशबाट आएका चीजमा किटाणु हुन्छन्, रोगब्याधी ल्याउँछन् । यसो गर्दा किटाणु नाश हुन्छन्’ ।

हाम्रा पीतापूर्खाहरुले बजारबाट ल्याएको नयाँ बस्त्र तथा आभूषण निर्मलीकृत गरेर मात्र प्रयोग गर्न दिन्थे । नयाँ कपडालाई ‘माडी’ पछारेर मात्र लगाउनुपर्छ भन्थे । धारा वा कुवाको पानीमा छप्छप्पी आठ/दशपटक पछारेर घाममा सुकाएपछि मात्र दिन बार हेरेर ती कपडा लगाउनयोग्य मानिन्थ्यो । हामीले सोध्थ्यौं यो नयाँ कपडालाई किन यस्तो गरेको ? भन्थे ‘देशपरेशबाट आएका चीजमा किटाणु हुन्छन्, रोगब्याधी ल्याउँछन् । यसो गर्दा किटाणु नाश हुन्छन्’ । यस्तो चुस्त सुरक्षा सतर्कता अपनाउने हाम्रो मौलिक पद्वतिलाई हामीले नै पुरातन सोच भन्ने आरोप लगायौं । त्यसो गर्न छाड्यौं । अहिले बजारबाट ल्याइएका हरेक बस्तुका प्याकेटलाई पखाल्ने, घाममा सुकाउने वा स्यानिटाइजर छर्किने वाध्यतामा हामी आफैँ आइपुगेका छौँ । गतिशील भनिएको अहिलेको समाज र पुरातन भनिएको पहिलाको समाजको सुरक्षा चाँसो एकपटक नियाल्दा हुन्छ को गतिशील को पुरातन ? भेद आफैँ प्रष्ट हुन्छ ।

पूर्वीय दर्शनको प्रत्यक्ष प्रभावमा परेका समाजमा कोरोना भाइरसको मात्र होइन इतिहास हेर्नुहोस् अन्य भाइरसजन्य प्रकोपको क्षति तुलनात्मक रुपमा कम छ । पूर्वीय दर्शनले उषाकालको पहिलो प्रहरमै उठ्नु भन्छ । उषाकालमै शौच एवम् ऋषिस्नान सम्पन्न गरि सेवा, सन्ध्या र ध्यान गर्नु भन्छ । जतिपटक शौचालय गइन्छ, त्यति नै पटक शुद्ध हुनुपर्दछ भन्छ । यसको अर्थ पानीसँग बढ्ता खेल्नुपर्छ भनेको हो । कोरोना भाइरसबाट बच्न मिचीमिची पटकपटक हात धुनुहोस्…..’ यस्तै सन्देश अहिले प्रकाशित/प्रसारित हुँदा हामीलाई आधुनिक लाग्ने हाम्रै मौलिक दर्शनले भन्दा पुरातन लाग्ने ? हाम्रै दर्शनमा छ सुरक्षा सतर्कता, अनुसरण गरौँ ।

हरेक भाइरसको साझा विशेषता हुन्छ, मानिसको रोगसँग लड्न सक्ने क्षमता कमजोर तुल्याइदिनु । नाशवान रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बृद्वि गर्ने उत्तम उपाय एकाग्र चिन्तन हो । ध्यान, जप र योग साधना एकाग्र चिन्तनका साधन हुन् । उदाउँदो सूर्यसँगै तुलसीको मठ र कुसको आसनको ध्यान र जपलाई विज्ञानले पनि अनुकरण गर्नु भन्छ । सूर्य बुद्विका स्वामी, देव हुन् । उदाउँदो सूर्यको राप र ताप दुवै लिनु भन्छ । घाममा पाइने भिटामिन ‘सी’ सम्भावित कोरोना सङ्क्रमणको प्रतिरोधी मानिएको छ । यस्तो पूर्वीय दर्शन दुर्भाग्य हामीलाई पुरातन लाग्छ, ‘इम्युन सिस्टम स्ट्रोङ्ग राख्न साँझ विहान योगा गर्नुहोस्’ भन्यो भने त्यो हामीलाई प्रीय लाग्छ । अहिले हामी अप्ठ्यारोमा छौँ जे प्रीय लाग्छ त्यहि अनुसरण गरौँ आखिर बच्नु त छँदै छ । जसो गर्दा पनि, घुमीफिरी हामी हाम्रै मौलिक दर्शनमा फर्किन्छौँ ।

नेपाललाई त्यसै वैदिक सभ्यताको शास्त्रीय मान्यता दिइएको होइन् । हाम्रा हरेक प्रचलनमा आधुनिकता र विज्ञान मात्र होइन, विवेक पनि छ । मात्र हामी विवेकले शासित हुने इच्छा राख्दैनौं । हिमालयको काखमा अवस्थित हाम्रो भूगोल ज्ञान, विज्ञान, दर्शन, कला, धर्म, संस्कृति, इतिहास र पारस्परिक भाइचारको बेजोड संगम हो ।
तपाईंको शरीरको प्रतिरक्षात्मक प्रणाली सुदृढ पार्न तपाईंले तपाईंकै शरीरलाई चलायमान तुल्याउने हो । आफ्नै शरीरलाई आलस्यमा पुर्याउने तपाईंकै खानपान र आनीबानीले हो, अर्कोले होइन । हामीलाई जन्माएको हुर्काएको दर्शनले तामसी चीजको सेवन नगर्नु भन्छ । राम्रोसँग पाक पुगेको सात्विक भोजन ग्रहण गर्नु भन्छ । आफ्नै माटोका अप्रसोधित उत्पादन रितपूर्वक उपभोग गर्नु भन्छ । गृहस्थीमा बढ्ता समय बितोस् भन्छ । भीडभाड कोलाहलमा गइ रमाउनुभन्दा शुद्ध मनसहित भगवानको आराधनामा प्रहर व्यतीत गर्नु उत्तम भन्छ । एकपटक फर्केर हेर्नुहोस् त कोरोना भाइरसबाट बच्न विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन, विज्ञ, चिकित्सक एवम् सरोकारवाला सबैले सुझाएका सुरक्षा सतर्कता योभन्दा पृथक कतै भेटिन्छन् कि ?

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले कोरोनाको संक्रमण अब अफ्रीकामा विस्तार हुने जानकारी दिएको छ । एउटा अध्ययनले समुन्द्री तटीय क्षेत्रमा अवस्थित शहरहरू कोभिड– १९ को प्रभावबाट बढ्ता प्रभावित बनेका उल्लेख गरेको छ । हामी यो त्रासबाट भने मुक्त छौँ । तर, दक्षिणी छिमेकी मित्रराष्ट्र भारतमा बढ्दो कोरोना भाइरस र उक्त राष्ट्रसँग नेपालको बाक्लो आवतजावत एवम् खुल्लमखुल्ला सिमानाका कारणले हामीले झनै बढी सुरक्षा सतर्कता अपनाउनुपर्ने नै देखिन्छ ।

प्राकृतिक असन्तुलन

सृष्टीको श्रेष्ठ जीव मानवले जे गर्नु हुँदैन त्यहि गर्न उद्वत् हुँदा प्राकृतिक असन्तुलन चुलिँदै जाने हो । कोरोना भाइरसको विश्वव्यापी चर्चा चूँलिनुभन्दा एकाध हप्ता पहिला अष्ट्रेलियाका जङ्गलमा लागेको भीषण आगालागीको लप्कामा लपेटिएर करोडौँ पशुपंक्षीको बाच्न पाउने अधिकार हठात् तोडियो । त्यो विभत्स घटनाबाट बाच्न सफल थप पशुपंक्षी समेत भयावह माननीय सङ्क्रमणको त्रासबाट उन्मुक्ति पाउने निहुँमा मारिए । त्यसै समयको आसपासमा पश्चिम नेपालमा समेत पशुबध भएका र गर्न ठिक्क पारिएका घटना सार्वजनिक भए ।

पृथ्वीको एउटा टुप्पो अष्ट्रेलिया र अर्को टुप्पो नेपाल–चीन । कोरोना भाइरससँग ती घटनाहरुको कुनै साइनो सम्बन्ध हुन वा नहुन पनि सक्दछ । तर, जीवजगत्को समान स्वार्थ राख्नुपर्ने गतिशील विश्व समाजले त्यस घटनामा त्यति ठूलो मानवीय समवेदना प्रकट गर्ने आवश्यकता ठानेन् । लोभलाग्दो जीवन चुडेर बाच्न पाउने अधिकारबाट बञ्चित भइन्छ कि भन्ने भय अहिले मानिसलाई छ । त्यसैले अदृश्य कोरोना भाइरसको चर्चा–परिचर्चाले विश्वमै साझा आकार ग्रहण गरेको छ ।

दुःखको कारण मानिसको आफनै स्वभाव हो । स्वभावलाई सुधार्नु बडा कठिन काम हो । मेरा निम्ति मेरो जीवन सर्वाधिक मायावी एवम् महत्त्वपूर्ण लाग्छ । त्यस्तै हुन्छ जीवन बोकेका हरेक प्राणीहरुको पनि । पूर्वीय दर्शनका अनुसार नभोगी नाश नहुने एउटा अप्रीय अनुभव हो ‘पाप’ । हामी सानै छँदा आफू अन्यायमा परियो भने ‘पाप’ धुरीबाट कराउँछ भन्थ्यौँ । यो कली हो, कलीमा पापको दुष्चक्र पनि रफ्तारमा फनफनी घुमिरहन्छ ।

मानव मात्रले गर्व गर्ने गतिशील समाजको निर्माणमा यहीँ सृष्टिका हरेक प्राणीहरुको उत्तिकै योगदान छ । मात्र उपभोगको अधिकार मानवले नियन्त्रणमा लिएको हो । एकापसको अस्तित्वलाई मेटाउँदै जाँदा प्राकृतिक असन्तुलन गहिरिन्छ । प्राकृतिक असन्तुलन नै दैवी, प्राकृतिक वा वैश्विक विपत्तीको मुख्य जड हो । यस्ता विपत्तीले लाखौँ करोडौँ अरु निर्दोषको जीवन चुड्छ, चुँडिरहेकै छ ।

सिङ्गो मानव समाजले ढिला गरि बुझ्ने विषय सृष्टिको सम्बन्ध हो । सृष्टिका हरेक प्राणीको एकापसमा साइनो सम्बन्ध पक्कै छ, नत्र यो साझा पृथ्वीमा तिनको अस्तित्व र इतिहास दुवै किन भेटिन्छ ? मानव सम्भ्यता र संस्कृति जति विवेकले शासित हुन्छ त्यति नै समग्र वातावरण र जीवजगत्मा प्रभाव न्यून देखिने हो । मानव मात्रले गर्व गर्ने गतिशील समाजको निर्माणमा यहीँ सृष्टिका हरेक प्राणीहरुको उत्तिकै योगदान छ । मात्र उपभोगको अधिकार मानवले नियन्त्रणमा लिएको हो । एकापसको अस्तित्वलाई मेटाउँदै जाँदा प्राकृतिक असन्तुलन गहिरिन्छ । प्राकृतिक असन्तुलन नै दैवी, प्राकृतिक वा वैश्विक विपत्तीको मुख्य जड हो । यस्ता विपत्तीले लाखौँ करोडौँ अरु निर्दोषको जीवन चुड्छ, चुँडिरहेकै छ ।

लकडाउनले खुलेको स्वच्छ र निर्मल आकाश देखेर मात्र भएन् । मानिसले मानवीय उद्विकासका विभिन्न चरणहरुमा बिचित्र त्रुटीहरू गर्दै आइरहेको छ । हामीले सधैँ हेक्का राख्नुपर्दछ ‘होचो बलेसीमुनी बास भएको मानिस मुन्टो निहु¥यार मात्र भित्र पस्नु पर्छ ’ । प्रकृतिमाथिको अतिसय दोहन चुनौतीका प्रमुख कारक हुन् । एकले अर्काको अस्तित्व स्वीकार गर्न नखोज्ने स्वार्थलिप्त समकालीन गतिशील विश्व समुदायलाई कोभिड–१९ ले आफ्ना आगाडी थुप्रिएका चुनौतीका चाङ्गलाई एकपटक धैर्यतापूर्वक अवलोकन गर्न मानिसलाई दवाव सिर्जना गरेको छ ।

 चुनौती एवम् सन्देशहरू

कोरोना भाइरसको सङ्क्रमण एशिया, अमेरिका र युरोप लगायतका राष्ट्रहरूमा फैलिँन थालेयता विश्वका बहुसङ्ख्यक नागरिकहरुको दैनिकी फेरिएको छ । रोजगारी, पेशा–व्यवसाय र काम गुमाउनेको सङ्ख्या करोडौँ छ । विश्वको पहिलो चुनौती ती नागरिकहरुलाई विश्व विकासको मुलधारमा कसरी फर्काउने भन्ने नै हुनेछ । अन्यथा, त्यो मानवशक्ति विभिन्न समाजविरोधी क्रियाकलापहरू जस्तैः– हत्याहिँसा, चोरी–चाकरी, आपराधिक क्रियाकलाप आदिमा आकर्षित हुने प्रवल सम्भावना रहन्छ । अतः मानवीय श्रोतको व्यवस्थापन अत्यन्तै चुनौतीपूर्ण कार्य हो । जो नेपालको हकमा पनि लागु हुन्छ ।

संक्रमण राेकथापकाे लागि सडकमा नराेधात्मक ग्यास छर्कदै

स्वास्थ्य क्षेत्रका जानकारहरुले प्रत्येक डेढ–दुई दशकको अन्तरालमा विद्यमान उपचार पद्वतिले थेग्न नसक्ने नविन र व्यापक रुपमा फैलिँने सङ्क्रामक रोगले विश्वलाई गाज्ने चेतावनी दिएको धेरै भयो । चालु कोरोना भाइरसको महामारीले स्वास्थ्य सेवा संरचनामा आमूल परिवर्तनको सन्देश दियो । हामी गतिशील राष्ट्र हौँ, सुविधा सम्पन्न अस्पतालले नागरिकलाई स्वास्थ्य सेवा प्रदान गरिरहेका छौँ भनेर घमण्ड गर्ने अस्पतालहरूको दुरावस्था समेत तेस्रो विश्वले देख्न पायो । २०७२ कै भूकम्पीय विनासको बेला घाइतेको उपचारमा कठिनाई भोगेर पहिलो चेत खुलेको नेपाललाई स्वास्थ्य क्षेत्रको उदार निजीकरण ठीक रहेनछ भन्ने नमिठो सन्देश यो घटनाले दोस्रो पटक प्रवाह गरेको छ ।
हरेक सरकारले स्वास्थ्य क्षेत्रमा बढी रकम बिनियोजन गर्नुपर्ने वाध्यता खेप्नेछन् । बजेटको सन्तुलन नमिल्दा अर्को क्षेत्र नराम्रोसँग प्रभावित हुने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन । जवसम्म कोरोना विरुद्धको प्रामाणित खोप पत्ता लागेर सर्वशुलभ हुँदैन तवसम्म विश्वमा एउटा मात्र कोरोना सङ्क्रमित विरामी छ भने पनि विश्वका नागरिकहरुले हिँडडुल, भेटघाट र भोज भतेरमा स्वतस्फुर्त बन्देज लगाउनेछन् । अन्तरदेशीय सम्बन्धका आधारमा चलेका उद्याेग प्रतिष्ठानहरू जस्तैः पर्यटन, होटल, एयरलाइन्स र रेमिट्यान्स व्यवसाय यो कारणले अलि लामै समयसम्म प्रभावित हुनेछन् । नेपालको अर्थ प्रणालीमा यसले थप चुनौती निम्त्याउने छ ।

 ठप्प आर्थिक गतिविधि

कोरोना भाइरसको उद्गम चीनको बुहान शहर ७६ दिनपछि खुल्यो । विश्वका मुख्यमुख्य व्यापारिक नाका र शहरहरू महिनौँदेखि ठप्प प्रायः छन् । सेवा प्रदायक संघसंस्था, उत्पादनशील उद्याेग धन्दा कलकारखाना, ब्यापार–व्यावसाय सबै उल्टो मानो खाएर बसिरहेका छन् । नेपाल पनि किस्ताबन्दीमा लकडाउन थपिएसँगै सबै व्यवसाय ठप्प छ । बजारको यति लामो र यस्तो सत्राट्टा समकालीन विश्वले अनुभव गरेको थिएन, कामना भावी पुस्ताले पनि गर्नु नपरोस् । बजारको चहलपहल कुनै पनि देशको अर्थतन्त्रको आधारभूत मानाङ्क हो । अनि अर्थतन्त्र सुशासन र समृद्विको । सुशासन र समृद्वि गतिशील समाजको । अर्थतन्त्रको यो ठप्प चक्रीय प्रणालीले पूँजीवादी अर्थतन्त्र उन्मुख विश्वको गतिशील समाजलाई कुझ्ययाँउन धेरै समय लाग्दैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष (आइएमएफ) ले विश्वको अर्थतन्त्र सन् १९३० को महामन्दीपछिकै जटिल अवस्थामा पुग्ने जनाउ दिएको छ । विश्व बैंकले एसियाली अर्थतन्त्र ४० वर्षयताकै सबैभन्दा कमजोर हुने जनाएको छ । विश्वभरका सरकार र सम्बन्धित सबैलाई उक्त प्रकोपको नियन्त्रण र व्यवस्थापन अहिले सबैभन्दा जटिल मुद्दा बनेको छ । विश्व अर्थतन्त्रको भावी स्वरुपमा प्रारम्भिक अड्कबाजी मात्र प्रस्तुत भएका छन् । क्षतिको एकिन तथ्याङ्क आउनै बाँकी छ । परिपूर्तिका उपायहरू पक्कै पनि आउने नै छन् ।
नेपालको कूल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) को आकार साढे ३४ खर्ब रुपैयाँ बराबरको हो । चालु आर्थिक वर्षमा यो आकारलाई सात प्रतिशले बढाएर पुगनपुग ३७ खर्बमा उकाल्ने सरकारी लक्ष्य थियो । अन्य विश्वको तुलानामा कूल अर्थतन्त्रको आकार सानै भएपनि विप्रेषण आप्रवाह एवम् वैदेशिक रोगजारी, पर्यटन, साना तथा मझौला उद्योग र व्यापार तथा वित्तीय क्षेत्रले सरकारी राजश्व संकलनमा मुख्य योगदान पुर्याउँदै आएका थिए । आर्थिक वर्षको अन्तिम त्रैमासिक देख्न नपाउँदै यस क्षेत्रका ठप्प आर्थिक गतिविधिले अव सरकारी लक्ष्य अनुरुपको योगदान दिने सम्भावना शून्य छ । यसर्थ, घरयासी अर्थतन्त्रको संकुचित आकारमा समायोजन हुन हामी तत्काल तयार हुनुपर्दछ । यद्यपी, ढिलो नगरी नेपाली अर्थतन्त्रलाई खास लयमा फर्काउने प्रशस्तै मौका फेरि पनि हामीमा छ ।

 विकल्पको बाटो

यो महामारीले नेपाल र नेपालीलाई भोकमारी जस्तो दयनीय अवस्थामा पुर्याउँदैन । लकडाउन अवधिमा देश विदेशबाट घर फर्केकाले केहि न केहि पसिना त आफ्ना खेतबारीमा चुहाएकै छन् । भएकाले नभएकालाई दिने, एैँचो–पैँचो विनिमयका धेरै माध्यम हाम्रो मौलिक अर्थप्रणालीले सिकाएकै छ । त्यसैमा नेपाली समुदायको पारस्परिक सद्भाव अहिलेसम्म कतै चुकेको छैन । उन्नती प्रगतिको बाँकी मुद्दा पहिला बाचौं र बचाउँ संसारमा अरू विकल्पका बाटा भेटिन्छन् ।

नेपालीमा एउटा उखान प्रचलित छ, ‘जोगीको कुटीमा सन्यासी पाहुँना’ । हरेक संकटमा हामी हात थाप्छौँ, संयोग अहिले कस्तो छ भने हामी जस्तै संकटमा अरु राष्ट्रहरु पनि धकेलिएका छन् । अव हामीलाई हातमाथि पार्न अप्ठ्यारो छ । अहिलेसम्म प्रयोग गरि नहेरिएको स्वदेशी श्रम, सीप, श्रोत र साधनको समुचित उपयोगको सजिलो विकल्प बाँकी छ । जसले दिगो आर्थिक विकासको अनुपम नमुना विश्वलाई प्रस्तुत गर्ने क्षमता राख्दछ ।

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ का अनुसार नेपालमा १५–५९ वर्षसम्मको जनसङ्ख्या ५७ प्रतिशत छ । यसको अर्थ नेपालले जनसांख्यिक संक्रमण पार गरि लाभको अवस्थामा प्रवेश गरेको भन्ने बुझिन आउँछ । यसलाई अंग्रेजीमा ‘बोनस पपुलेशन’ भनिन्छ । नेपालीमा भन्दा पाखुरी बजारेर ज्यान पाल्न सक्ने जनसङ्ख्या भनेर बुझ्दा उत्तम हुन्छ । त्यो के भनेको भने, १५ वर्षको नागरिक ५९ वर्ष नपुग्दासम्म अर्थात चार दशकभन्दा बढी त्यो जनसङ्ख्याले मनग्य उत्पादन पनि गर्न सक्छ र उत्पादित वस्तु खपत गर्न सक्ने क्षमता पनि राख्दछ । घरयासी दिगो आर्थिक विकासका लागि यो अत्यन्तै अनुकूल अवस्था हो । नेपालमा त्यो अवस्था अझै ३ दशक बाँकी छ । तर, दुर्भाग्य के भयो भने त्यो जनसङ्ख्याको अधिक हिस्सा घरपरिवार चलाउने सानो उद्देश्य लिएर सस्तोमा श्रम बेच्न अन्तर्राष्ट्रिय श्रम बजारमा क्रियाशील छ । त्यो जनसङ्ख्यालाई आफ्नै देशको सिमाभित्र फर्काउनुपर्छ भन्ने बहस राष्ट्रिय मुद्दा हो, हामी धेरै बोल्नु पनि अनर्थ होला ।

अहिलेको महामारीले त्यस्तै कम्तीमा पनि १५ लाख श्रमिकको वैदेशिक रोजगारी संकटमा पुगेको छ । पर्यटन उद्योगबाट ११ लाख श्रमिक विस्थापित हुँदै छन् । हवाई क्षेत्रको अरु थपिन्छ । विदेश जान ठिक्क परेका पनि यतै रोकिन्छन् । अब त्यो श्रम शक्तिलाई राज्यले कृषि औजार, बीऊ–बिजन, मल आदि अनुदानमा उपलब्ध गराएर तपाईंहरुले छाडेपछि बाँझिएका जमिन फोर्नुहोस् । परम्परागत कृषिलाई आधुनिक कृषिमा रुपान्तरण गर्नुहोस् भन्न निसंकोच सक्नुपर्छ ।

पटकपटकको नेपाली अनुभवले यो भन्छ, यसो फेरि पनि हुँदैन । एक त राज्यले त्यो संयन्त्र तयार गर्नै भरपुर समय लगाउँछ । अर्को हामी पनि झट्ट तयार हुँदै हुँदैनौँ । ‘भोकाएकाले भन्छ डाँडा वारी खाउँ, अघाएकोले भन्छ डाँडा पारी खाऊला’ भने जस्तै हुन्छ । राज्यले भन्नेछ पख्नुहोस् काम हुँदै छ, श्रमिकलाई परिवार कसरी पाल्ने पिरलोले च्याप्दै लग्छ । फेरि उही चक्र रोहोरिन्छ, अलिक मुनासिव आम्दानी हुने वैदेशिक रोजगार । ख्याल गर्नुपर्ने अर्को कुरा के छ भने वैदेशिक रोजगारीको विकल्प यो महामारीले सदाका लागि निमिट्यान्न पार्दैन । महामारीको क्षतिपूर्तिका लागि द्रुत आर्थिक विकास हाम्रा दाजुभाइलाई सस्तैमा भएपनि रोजगारी दिने हरेक रोजगारदाता मुलुकहरुको उच्च प्राथमिकता हुनेछ । नेपालीको लगन र उच्च इमान्दारिता नेपाल वाहेकका अरु देशमा बेच्न अप्ठ्यारो छैन् ।

सबै विकल्प बन्दै भएपनि हामी ढुक्क भए हुन्छ, यो महामारीले नेपाल र नेपालीलाई भोकमारी जस्तो दयनीय अवस्थामा पुर्याउँदैन । लकडाउन अवधिमा देश विदेशबाट घर फर्केकाले केहि न केहि पसिना त आफ्ना खेतबारीमा चुहाएकै छन् । त्यो योगदानको प्रतिफल स्वरुप मौसमले साथ दियो भने यसपटकको कृषि उत्पादन बढ्नेछ । भएकाले नभएकालाई दिने, एैँचो–पैँचो विनिमयका धेरै माध्यम हाम्रो मौलिक अर्थप्रणालीले सिकाएकै छ । त्यसैमा नेपाली समुदायको पारस्परिक सद्भाव अहिलेसम्म कतै चुकेको छैन । उन्नती प्रगतिको बाँकी मुद्दा पहिला बाचौं र बचाउँ संसारमा अरू विकल्पका बाटा भेटिन्छन् ।

सन्दर्भ सामग्रीहरूः
१) पूर्वीय दर्शनको पुनर्व्याख्या– डा. प्रमोद ढकाल
२) कोरोनाबिरुद्व वैश्यिक लडाइँ– डा. रवीन्द्र पाण्डे, गोरखापत्र वैशाख ६
३) Joshn Hopkins University & Medicine https://coronavirus.jhu.edu/
४) नेपाल सरकार स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालय https://covid19.mohp.gov.np/#/
५) श्रीमद्भागवत रहस्य– अनुवादक ढुण्डीराज कोइराला
६) कोरोना संकट र सहर– डा. पीताम्बर शर्मा, नयाँ पत्रिका वैशाख ६
७) International Monetary Fund https://www.imf.org/external/index.htm 
८) The world Bank https://www.worldbank.org/
९) प्रकृतिमाथि मानव जातिले मच्चाएको महामारी, यादव देवकोटा कान्तिपुर वैशाख ६
१०) World Health Organization https://www.who.int/
११) National Population & Housing Census 2011- National Report

टिव्टरः@rajupaudel44
जैमिनी नगरपालिका– ९,  बागलुङ्
हाल– टोखा–काठमाडौं

सम्बन्धित शिषर्कहरु

व्यवसायिक अभ्यासमा धेरै परिवर्तन, सञ्चालन लागतमा २० प्रतिशत बचत

उदाउँदा १० लेखकः जो विकासन्युज स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगितामा विजयी भए

मल्लले जिते एक लाखको स्वतन्त्र लेखन प्रतियोगिता

विपत्तीलाई जित्न खोजौ बिकल्प

सरकार ! लासमाथि राजनीति नगर्नू है

फेरिन्न उत्तर कोभिड विश्व