काठमाडौं । आज असोज १ गते । वर्षा मौसम सकिएको छ । दशैं र तिहार नजिकिदैँ जाँदा गाउँबस्ती नयाँ घर बनाउने विषयको छलफलमा केन्द्रीत भएको छ ।
खासगरी २०७२ सालको भूकम्पले घर भत्काएको मानिसहरु मध्ये धेरैले यसवर्ष घर बनाउँदै छन् । २०७५ असार मसान्तअघि घर नबनाउनेलाई सरकारले दिने अनुदान तथा सहुलित ब्याजको ऋण बन्द गर्ने सरकारी निर्णयले यस वर्षको हिउँदमा पुर्ननिर्माणले उच्च गति लिने अनुमान सरकारी अधिकारीहरुले गरेका छन् ।
गाउँघरमा घर बनाउँदा ढुंगा, माटो, काठ र जस्तापाता मुख्य निर्माण सामाग्री हुन् । धेरैले ढुंगा, माटो र काठ गाउँघरमा नै जुटाउँछन् तर जस्तापाता बजारमा किन्नुको विकल्प छैन ।
कुन जस्ता पाता किन्ने ? जस्ता पाताको गुणस्तर कसरी जान्ने ? एउटा घरका लागि कति जस्ता पाता चाहिन्छ ? कति मूल्य तिर्नुपर्छ ? घर निर्माणको तयारीमा बसेको लाखौ मानिसको मनमा यी प्रश्नहरु छन् ।
नरम जस्ता गुणस्तरी
‘सामान्य उपभोक्ताले कुन जस्तोपाता गुणस्तरीय छ, कुन गुणस्तरहिन छ भनेर जान्दैनन्’ हुलास स्टील इन्डस्ट्रिज प्रालिका प्रबन्धक सन्दिप खड्का भन्छन्–‘सामान्यतया कडा खालको जस्तापाता बलियो ठान्छन् उपभोक्ता । तर त्यस्तो होइन, नरम खालको जस्ताबाट बलियो हुन्छ । किला ठोक्न पनि सजिलो हुन्छ । कडा जस्ता पातामा काँटी ठोक्दा फुट्न सक्छ, तर नरम जस्ता पाताको त्यस्तो समस्या हुँदैन ।’
अनुभवी मन्छेले जस्ता पाता छामेर पनि गुणस्तरबारे जानकारी लिन सक्छन् । तर सामान्य उपभोक्ताले थाहा पाउँदैनन् । सामान्य उपाभोक्तालाई गुणस्तर जान्ने सामान्य तरिका बताउँदै खड्का भन्छन्–‘कति गेजको जस्ता हो, तौल कति हो ? मोटाई कति हो ? त्यसबारे जानकारी लिनुपर्छ’ उनले उदाहरण दिदै भने ‘घर छाउनको लागि हुलास स्टीलको २६ गेज हेभि जस्ता पाता राम्रो हुन्छ । यो जस्तापाता प्रतिबण्डल ६५ केजी हुन्छ । ६५ केजी छ कि छैन ? उपभोक्ताले जोखेर लिनुपर्छ ।’
‘सामान्यतया कडा खालको जस्तापाता बलियो ठान्छन् उपभोक्ता । तर त्यस्तो होइन, नरम खालको जस्ताबाट बलियो हुन्छ । किला ठोक्न पनि सजिलो हुन्छ । कडा जस्ता पातामा काँटी ठोक्दा फुट्न सक्छ, तर नरम जस्ता पाताको त्यस्तो समस्या हुँदैन ।’
बजारमा पाईने विदेशी जस्ता पाता सस्तो र गुणस्तरहिन भएको उनले सुनाए । ‘सस्तो जस्ता पाताको खोजिमा उपभोक्ताहरु ठगिने गरेका छन्’ उनले भने ‘नाफामा लोभिएको बिक्रेताले जस्ता पाता उस्तै उस्तै हो, किन महँगो हाल्ने ? किन हुलासको नै किन्ने ? सस्तो जस्तो किन नलिने ? भनेर बिफ्रिङ गरिएको पाइन्छ । यस्तो अवस्थामा ग्राहकले आफू नै सचेत हुनुपर्छ ।’
विदेशी जस्ताभन्दा नेपाली जस्ता पाता गुणस्तरीय भएको उनले भनाई छ । र, सादा भन्दा रंगिन जस्तापाता बलियो हुने उनले बताए । सादा जस्तामा प्लाईमर र जिङ कोडिङ गरिएको हुन्छ । रंगिन जस्तामा जिङ कोडिङपछि पनि तीन पटकसम्म रंग लगाईएको हुन्छ । त्यसले जस्तापातालाई घाम पानीबाट सुरक्षित राख्न बढी मद्दत गर्छ ।
रोजाईमा रंगित जस्ता पाता
खड्काका अनुसार जस्ता पाता प्रयोग गर्ने कल्चरमा परिवर्तन आएको छ । एक दशकअघि ३० प्रतिशत उपभोक्ताले रंगिन जस्ता पाता प्रयोग गर्दथे भने ७० प्रतिशत उपभोक्ताले सादा जस्ता पाता प्रयोग गर्दथे । अहिले करिव ६० प्रतिशतले रंगित जस्ता पाता किन्छन्् भने ४० प्रतिशतले मात्र सादा जस्ता पाता लिन्छन् ।
छिमेकीको घरमा रंगिन जस्ता पाताले घर छायो, फरानोको घर पनि रंगिन जस्ता पाताले छायो, हामी पनि किन रंगिन जस्ता पाता नलगाउने ? भन्ने सामाजिक संस्कारले धेरै मान्छेहरु रंगिन जस्तातर्फ आकर्षित भएको उनी बताउँछन् ।
त्यस्तै, गुणस्तरप्रति सचेत ग्राहक पनि बढेका छन् । ‘घर भनेको जीवनमा एक पटक बनाउने हो । राम्रो घर बनाऊ, बलियो घर बनाऊ, जगमात्र होइन, छाना पनि बलियो र टिकाउ हुनुपर्छ भन्ने सोच तथा ज्ञान मान्छेमा फैलिएको छ ।
मापदण्डको खाँचो
जस्तापाताको गुणस्तरबारे सरकारले मापदण्ड बनाएको छैन । पछिल्लो समय भारत र चीनबाट गुणस्तरहिन जस्ता आएका छन् । ती जस्तापाता सस्ता पनि छन् । जसले नेपाली उद्योगहरुलाई गम्भिर समस्यामा पारेका छन् ।
‘सस्ता र गुणस्तरहिन जस्ता पाताले नेपाली उद्योगलाई समस्यामा पारेका छन्, नेपाली उद्योगलाई आफ्ना उत्पादन बिक्री गर्न कठिन भएको छ’ खड्का भन्छन्–‘नेपाली जस्ता सरहको गुणस्तरीय जस्ता पाता आयात भएको भए नेपाली उद्योगलाई कुनै समस्या हुने थिएन ।’
२०७२ सालको भूकम्पअघि जस्ता पाता आयात गर्दा ३० प्रतिशत भन्सार कर लाग्थ्यो । भूकम्पपछि जस्ताको आपूर्ति सहज बनाउन भनेर सरकारले १५ प्रतिशत भन्सार कर घटायो । त्यसपछि जस्ता पाताको आयात बढेको उनी सुनाउँछन् ।
‘सबैभन्दा पहिलो काम सरकारले भूकम्प नजानु अघिको अवस्थामा झै जस्तापाता आयातमा ३० प्रतिशत भन्सार लगाउनुपर्छ । दोस्रो, विदेशबाट आयात हुने जस्तापाता नेपाली सरह गुणस्तरीय भएको अवस्थामा मात्र नेपाल प्रवेश गर्न दिनुपर्छ’ उनले भने–‘भन्सारमा जस्तापाताको गुणस्तर चेक गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ ।’
मापदण्ड परिष्कृत गरी लागू गर्ने तयारी भइरहेकाे र ५/६ महिनाभित्र जस्तापाताकाे लागि अनिवार्य गुणास्तर चिन्ह लिनुपर्ने व्यवस्था गरिनेछ ।
जस्तापाताकाे गुणास्तर सम्बन्धि पुरानाे मापदण्ड भएकाे तर त्यहि पनि अनिवार्य लागू नभएकाे नापताैल तथा गुणास्तर विभागका महानिर्देशक विश्वबाबु पुडासैनी बताउँछन् । मापदण्ड परिष्कृत गरी लागू गर्ने तयारी भइरहेकाे र ५/६ महिनाभित्र जस्तापाताकाे लागि अनिवार्य गुणास्तर चिन्ह लिनुपर्ने व्यवस्था गरिने उनले बताए । पुडासैनिकै संयाेजकत्वमा मापदण्ड निर्धारणा गर्न प्रविधिक समिति बनेकाे र याे समितिले काम गरिरहेकाे उनले बताए ।
सक्षम छन् नेपाली उद्योग
हुलास स्टील इन्डस्ट्रिज प्रा.लिका प्रबन्धक सन्दिप खड्काका अनुसार एउटा घर बनाउन चारदेखि पाँच बण्डल जस्ता आवश्यक हुन्छ । हाल बजारमा वार्षिक एक लाख मेट्रिक टन जस्तापाताको माग छ ।
हुलास स्टीलको उत्पादन क्षमता नै वार्षिक १ लाख मेट्रिक टन छ । गत वर्ष यस कम्पनीले करिव ५० हजार मेट्रिक टक जस्ता उत्पादन गरेको थियो । जसले कुल बजारको मागको ५० प्रतिशत पूर्ति गरेको छ । हुलास बाहेक नेपालमा आरएमसी, भवगनी, आरती ब्राण्डको जस्तापाता उत्पादन हुन्छन् ।
‘उद्योगको क्षमताअनुसार उत्पादन हुने हो भने हुलास स्टील इन्डष्ट्रिजले मात्र बजारको सबै आवश्यकता धान्न सक्छ तर आयातित जस्ता पाताले बजार बिग्रेको छ’ उनले भने । आयातित जस्ता पातामा सरकारले राजश्व छुट दिएकोमा नेपाली उद्योगीहरुले असन्तुष्टि जनाउँदै आएका छन् ।
भन्सार राजश्व दर घटाउन व्यवसायीबाट माग अाएकाे छ तर अार्थिक एेनबाट मात्र राजश्व घटाउन सकिने भएकाेले तत्काल केही गर्न सकिदैन
भन्सार राजश्व दर घटाउन व्यवसायीबाट माग अाएकाे तर अार्थिक एेनबाट मात्र राजश्व घटाउन सकिने भएकाेले तत्काल केही गर्न नसकिने राजश्व सचिव शिशिर ढुङ्गाना बनाउँछन् ।
भन्सार बढाउँदा धेरै फाइदा हुन्छ । व्यापार घाटा कम हुन्छ । नेपाली उद्योगको संरक्षण हुन्छ । सरकारको राजश्व वृद्धि हुन्छ । उपभोक्ता गुणस्तरहिन सामान प्रगोग गरि ठगिने समस्या हुँदैन ।
मूल्यवृद्धि
खड्काका अनुसार जस्ता पाताको मूल्य रंगिनमा प्रति बण्डल ८ हजारदेखि ११ हजार रुपैयाँ पर्छ । भूकम्पपछि जस्ता पाता उद्योगीले मूल्य बढाएर बढी नाफा लिन खोजेको उपभोक्तावादीहरुले भनाई छ ।
तर मूल्य बढ्नुमा कम्पनीहरुले मौकाको फाइदा लिनको लागि नभई अन्तराष्ट्रिय बजारमा कच्चा पदार्थको मूल्यमा भएको वृद्धि र डलरको मूल्यमा भएको वृद्धिका कारण जस्ता पाताको मूल्य वृद्धि भएको उनको दावी छ । साथै, त्यतिबेला लोडसेडिङ अधिक भएकोले मूल्यमा वृद्धि हुन गएको उनले बताए ।
‘बेलाबेलामा लोडसेडिङ हुँदा कम्पनीलाई ठूलो नोक्सान भएको छ’ उनले भने–‘तालिकामा लोडसेडिङ नभए पनि दैनिक २०/२५ पटकसम्म विद्युत आपूर्ति बन्द हुन्छ र उत्पादनमा धेरै क्षति हुने गरेको छ ।’ विद्युत आपूर्ति नियमित मात्र भईदिएमा पनि उत्पादन लागत कम हुने उनी बताउँछन् ।
