काठमाडौं । स्वदेशी जुत्ताचप्पल उद्योगले बिस्तारै उचाइ लिइरहेका बेला पछिल्लो समय यो क्षेत्रमा खासै सुखद संकेत देखिएका छैनन् ।

कोरोना महामारीपछि घिटिघिटी चलिरहेको जुत्ताचप्पल उद्योगमा पछिल्लो समय अर्को कालो बादल मडारिइरहेको छ । यसबाट उद्योगी तथा व्यवसायी चिन्तित हुनु स्वाभाविक हो, तर ठूलो परिमाणमा गरिएको लगानी डुब्ला भन्ने ठूलो चिन्ताले उनीहरूको मनमा घर गरिरहेको छ ।

आखिर स्वदेशी जुत्ताचप्पल उद्योगमा त्यस्तो के आपत आइलाग्यो जसले सबै क्षेत्र नै धराशयी हुने अवस्था सिर्जना भयो त ?

जुत्ताचप्पल उद्योगलाई धेरै रोजगारी सिर्जना गर्ने क्षेत्रमध्ये एक मानिन्छ । तर, पछिल्लो पटक सस्तो कच्चापदार्थ प्रयोग गरी उत्पादन गरिएका सस्ता विदेशी जुत्ता र चोरीपैठारी गरी ल्याइएका जुत्ताचप्पलले स्वदेशी उत्पादन आधाभन्दा बढी कब्जा गरिसकेको छ ।

यसबारे तथ्यांकसहित चर्चा गरौं ।

हाल नेपालमा १ हजार ५ सयभन्दा बढी जुत्ताचप्पल उद्योग सञ्चालनमा छन् । यी सबै उद्योगमा ३० अर्ब रुपैयाँभन्दा धेरै लगानी रहेको नेपाल जुत्ता उत्पादक संघले जनाएको छ ।

संघका अनुसार यी उद्योगको वार्षिक करिब १५ करोड जोर जुत्ताचप्पल उत्पादन गर्ने क्षमता छ । तर, यी उद्योगले मागको आधा मात्रै उत्पादन गर्छन् ।

हाल नेपालमा जुत्ताको कुल माग ९ करोड जोर छ, तर उत्पादन भने साढे ६ करोड जोर मात्रै हुन्छ । आगामी वर्षसम्म यो माग बढेर वार्षिक ११ करोड जोर पुग्ने देखिन्छ । साढे ४ करोड आयातित जुत्ता खपत हुन्छन् ।

जुत्ता उत्पादक संघको बजार अनुसन्धान अनुसार कोभिड महामारीअघि औसत नेपालीले वर्षमा २.७ जोर जुत्ता किन्ने गरेको थिए ।

संघले गरेको सर्वेक्षणअनुसार बजारमा बस्ने महिलाले १०/१२ जोर जुत्ताचप्पल वर्षमा लगाउँछन् । पुरुषले ५ देखि ६ जोर लगाउँछन् । २ देखि ३ जोर जुत्ता पहाडमा लगाइन्छ । औसतमा एक जनाले ३.४५ जोर जुत्ता लगाउँछन् ।

कोभिडपछि नेपाली युवाको विदेश पलायनले जुत्ता व्यवसायीका ग्राहक घटे र पछिल्लो समय तस्करी र कम लागतका उत्पादन बढेको तथा तस्करी भएकाले पनि जुत्ता बजार खस्किँदै गएको व्यवसायीहरू बताउँछन् ।

२०७२ को भूकम्पअघि जुत्ता उद्योगको यस्तो अवस्था नभएको व्यवसायीहरूको अनुभव छ । त्यतिबेलासम्म जुत्ताचप्पल व्यवसायले ७० प्रतिशतसम्म बजार हिस्सा ओगटेको थियो भने निर्यात पनि बढ्दै गइरहेको थियो ।

तर, भूकम्पछि उद्योगहरूको अवस्था कमजोर बन्दै गइरहेको छ । त्यसलगत्तै पनि विभिन्न विपत्ति आइपरे । नाकाबन्दी, भारतीय नोटबन्दी तथा कोरोना भाइरस महामारीले पनि व्यवसाय खस्काउँदै लग्यो ।

अहिले भने बढेको चोरीपैठारीले यो क्षेत्रको अवस्था नाजुक बनाएको छ । वर्तमान अवस्थामा त उद्योगहरूलाई पहिलाको उत्पादन कायम राख्नसमेत गाह्रो छ । अहिले ७० प्रतिशत बजार हिस्साबाट खस्किँदै गएर ४५ प्रतिशतमा झरेको छ ।

नेपालमा जुत्ताचप्पल बनाउनका लागि पनि कच्चापदार्थ सिंगापुर, चीन, मलेसिया र भारतबाट आयात हुने गरेको छ । नेपालमा बनेका जुत्ताचप्पल खाडीलगायत युरोपका १९ देशमा निर्यात हुन्छन् ।

जुत्ताचप्पल उद्योगको सरकारी तथ्यांक

भन्सार विभागको तथ्यांक अनुसार गत आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा ९० करोड रुपैयाँको जुत्ताचप्पल आयात भएको थियो भने ५ करोड रुपैयाँको निर्यात भयो ।

यस्तै २०७८/७९ मा ८ अर्ब ६९ करोड रुपैयाँको आयात हुँदा १ अर्ब १३ करोड रुपैयाँको निर्यात भएको छ । २०७७/७८ मा ६ अर्ब ७७ करोड रुपैयाँको जुत्ताचप्पल आयात हुँदा ८० करोडको निर्यात भएको छ ।

यसैगरी २०७६/७७ मा ५ अर्ब ५७ करोड रुपैयाँको आयात भएको छ भने ८० करोडको निर्यात भएको छ र २०७५/७६ मा ७ अर्ब ८४ करोडको जुत्ताचप्पल आयात हुँदा ९४ करोड रुपैयाँको निर्यात भएको थियो ।

चोरीपैठारीले कसरी पारिरहेको छ समस्या ?

जुत्ता उत्पादक संघका उपाध्यक्ष रुद्र न्यौपाने वार्षिक साढे दुई करोड जोर जुत्ताचप्पल चोरीपैठारीबाट भित्रिने बताउँछन् । यसको अर्थ ५० प्रतिशत जुत्ताचप्पल चोरी पैठारीबाट स्वदेश छिरिरहेका छन् ।

यसबाट करिब ६ अर्ब रुपैयाँबराबर राजस्व गुमेको उनी बताउँछन् । उनका अनुसार १ करोड ७५ लाख जोर भन्सारबाट आउँछ । क्षमताका हिसाबले उद्योग चले भने स्वदेशी उद्योगहरूले नै यो माग धान्न सक्छन् ।

‘देशको माग धान्न सक्ने गरी नेपालमा जुत्ताचप्पल उत्पादन गर्न सक्ने क्षमता विकास भइसकेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘अनियन्त्रितरूपमा खुला सीमाबाट चोरीपैठारीका कारण नेपाली व्यवसायी मारमा परेका छन् ।’

नेपाली जुत्ताचप्पल व्यवसायलाई चोरीपैठारीले आक्रान्त पारेको उनी बताउँछन् । ‘अहिले पनि हामी धेरै मिहिनेत गरेर ६० देखि ७० प्रतिशत आत्मनिर्भर बन्न पुगेका छौं,’ उनी भन्छन्, ‘चोरी पैठारीले गर्दा ७० मा पुगेका हामी ४० मा ओर्लन्छौं, रोइकराई गरेर सरकार गुहारेपछि केही नियन्त्रणमा आयो भने पनि केही समयपछि त्यही अवस्थामा पुग्छौं ।’

आजभन्दा ७/८ वर्ष अगाडि ८० देखि ९० प्रतिशत आयातित कच्चापदार्थबाट जुत्ता उत्पादनको काम गरिन्थ्यो । अहिले अधिकांश सोल नेपालमै बन्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

‘अहिले ४० प्रतिशत कच्चापदार्थ नेपाली नै खपत हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘६० प्रतिशत भने अझै पनि विदेशी खपत गर्नुपर्ने बाध्यता छ, यसलाई हामीले घटाउने कोसिस गरिरहेका छौं । यसका लागि अझै २–३ वर्ष लाग्छ ।’

नेपाली उत्पादन बढ्दो क्रममा हुनुपर्नेमा घट्दो क्रममा रहेको तर चोरी पठारी बढ्दो क्रममा रहेको उपाध्यक्ष न्यौपाने बताउँछन् ।

‘जुत्ता चप्पपलकै मात्र कुरा नगरी अन्य वस्तुकै पनि चोरीपैठारी बढिरहेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘सरकारले यसमा पूर्णरूपमै बेवास्ता गरेको छ, यसका लागि हामीले गृह मन्त्रालयमा पनि फलोअप गरिरहेका छौं, अब यो घट्दै जानेछ भन्ने आशा मरिसकेको छैन ।’

स्वदेशी उद्योगबीच प्रतिस्पर्धा, लगानी र रोजगारी

फुटवेयरको युग प्रतिस्पर्धी युग हो । नेपालमै पनि उद्योगीहरू प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । ‘यो प्रतिस्पर्धा चाहे गुणस्तरमा होस्, चाहे फेसन, मोडेल वा मूल्यमा होस्,’ संघका उपाध्यक्ष न्यौपाने भन्छन्, ‘प्राक्टिकल्ली हेर्ने हो भने नेपाली ब्रान्डका जुत्ताहरू विदेशीभन्दा धेरै सस्ता छन्, तर चोरीपैठारीबाट आएका जुत्ता जुन हेर्दा उस्तै देखिन्छन्, तर ती एकदमै कमसल हुन्छन्, नेपाली उत्पादनसँग उपभोक्ता धेरै खुसी छन् ।’

न्यौपाने रन सुज उद्योगका सञ्चालक पनि हुन् । रन सुजले २ सय बढीलाई रोजगारी दिएको छ । ‘हामी अत्यन्तै च्यालेन्जिङ प्रतिस्पर्धामा छौं,’ उनी भन्छन्, ‘गुणतरीय कच्चापदार्थ प्रयोग गरेर गुणस्तरीय सेवा दिनुपर्छ भन्नेमा रन सुज विश्वास गर्छ ।’

उनको कम्पनीले अहिलेको बजारको माग पूरा गर्ने गरी नयाँ डिजाइन उत्पादन गर्दै आएको छ । ट्रेकिङ जुत्ता र सेतो जुत्ताको माग बढी भएकाले त्यसअनुसार नै उत्पादन गरिरहेको उनी बताउँछन् ।

पहिलेजस्तो रन सुजको उत्पादन छैन । रन सुजले मासिक १ हजार जोर जुत्ता र १ हजार ५ सयदेखि १ हजार ७ सय जोर चप्पल उत्पादन गर्ने न्यौपाने बताउँछन् । यो उत्पादन भने केही वर्षअघिको तुलनामा २५ प्रतिशतले घटी हो ।

रन सुजको चप्पलको मूल्य ५ सयबाट सुरु हुन्छ भने जुत्ताको ६ सयबाट सुरु भएर ४ हजार ५ सय रुपैयाँसम्म पर्छ ।

यस्तै जुत्ता ब्रान्डमा अग्रणी शिखर सुज पनि खस्किँदै गइरहेको छ । शिखर सुजका प्रबन्ध निर्देशक रामकृष्ण प्रसाईं यही अवस्था भइरहने हो भने उद्योग बन्द गर्नुपर्ने अवस्था आउने बताउँछन् ।

शिखर सुजले लकडाउनको अवधिमा २ करोड रुपैयाँ घाटा बेहोरेको थियो । अहिले पनि उद्योग उकास्न समस्या परिरहेको सञ्चालक प्रसाईं बताउँछन् ।

‘अवस्था नाजुक नै छ,’ उनी भन्छन्, ‘तै पनि बजार बढाउन सक्दो प्रयास गरिरहेका छौं, तर नभइरहेको अवस्था छ ।’

केही वर्ष पहिले शिखर सुजमा ७ सय कर्मचारीहरू थिए । अहिले त्यो जनशक्ति घटेर ५० जना भएको छ । उत्पादन क्षमता पनि २० प्रतिशतमा झरेको प्रसाईं बताउँछन् ।

उनका अनुसार ब्रान्डको माग नघटेको भए पनि बजारमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा र पुँजी अभावका कारण समस्या भइरहेको उनको भनाइ छ ।

अर्को प्रतिस्पर्धी ब्रान्ड बिएफ डियर हिलका सञ्चालक होमनाथ उपाध्याय वर्तमान अवस्थामा जुत्ता बजार सुस्त भएकाले व्यवसायीहरू पीडित भएको बताउँछन् ।

‘नबिकेको भनौं भने पनि सामान उधारोमा गइरहेको छ, तर नगदमा पैसा आएको छैन, पैसा उठाउन गाह्रो भइरहेको छ,’ उनी भन्छन्, ‘पब्लिक डिमान्ड पनि एकदमै कम छ, हामीले मेला आयोजना गरेर भए पनि केही बिक्री गरिरहेका छौं ।’

बिएफ डियर हिलको दैनिक जुत्ता उत्पादन क्षमता २ हजार जोरभन्दा बढी हो, तर अहिले महिनामा ३–४ हजार जोर मात्रै उत्पादन गरिरहेको उपाध्याय बताउँछन् ।

‘बजारमा सिजनअनुसार माग हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘अहिले धेरै महँगो जुत्ता नबिकेको अवस्था छ, अब बजार चलायमान नभएपछि आम्दानी बढेको छैन, ग्राहक पनि अहिले धेरै खर्च गर्न नसक्ने अवस्थामा छन् ।’

नेपाली जुत्ता बजारमा चोरीपैठारी प्रमुख चुनौती बनेको उपाध्याय बताउँछन् । ‘चोरीपैठारी नियन्त्रण नभएसम्म स्वदेशी उद्योग फस्टाउने अवस्था छैन, तराईका बजारमा नेपाली जुत्ता नै जाँदैनन्, चोरीपैठारीकै जुत्ताचप्पल बिक्री भइरहेका छन्,’ उनी भन्छन्, ‘हामीले जति भन्सार तिर्छौं त्यति नै मात्रामा चोरीपैठारी गरेर आएका जुत्ता छ्याप्छ्याप्ती बजारमा पाइन्छन् ।’

जुत्ता बनाउनका लागि कच्चापदार्थ चीन र भारतबाट ल्याउने उनले बताए । जुत्ताको सोल बनाउन भने नेपाली कच्चापदार्थ नै प्रयोग हुने उनको भनाइ छ ।

सम्बन्धित शिषर्कहरु

नेपालमा लगानी गर्नुस्, सहकार्यका लागि हामी तयार छौं : चन्द्र ढकाल

ग्लोबल आइएमई बैंक ‘उत्कृष्ट बैंक’

व्यवसायी ज्योती र मल्होत्राले पनि विदेशी साझेदार खोज्दै, लगानी सम्मेलनमा यी १९ जलविद्युत आयोजना सोकेस

अबको बजेटले सुदूरपश्चिम र कर्णालीको सन्तुलन कायम गर्छ : मन्त्री भण्डारी

लगानीका लागि यी २० परियोजनामा आशयपत्र आह्वान गरिँदै

तेस्रो लगानी सम्मेलन आजदेखि, ९ खर्बका परियोजना प्रस्तुत गरिँदै