काठमाडौं । विद्यालयको प्रयोगशालामा धातुको दुई पातालाई पानीमा डुबाएर ती धातुलाई ब्याट्रीमा जोडेपछि त्यसले पानीमा प्रतिक्रिया जनाएर बुलबुल हुने काम गर्छ । यो भनेको पानीको अणुहरु बिच्छेदन भएर अक्सिजन र हाइड्रोजन छुट्टिने प्रकृया हो । यसरी छुट्टिएको हाइड्रोजनलाई इन्धनको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । दैनिक खाना पकाउन, सवारी साधन सञ्चालन गर्न तथा अन्य मेसिनरी उपकरणहरु सञ्चालन गर्न हाइड्रोजन इन्धनलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

पेट्रोलियम इन्धनको प्रयोग गर्दा कार्बन उत्सर्जन हुन्छ, जसले पर्यावरणमा नोक्सान पुर्याउँछ । हाइड्रोजन इन्धनको राम्रो पक्ष के हो भने यसलाई जलाएपछि अक्सिजन र हाइड्रोजन पानीमा परिणत हुन्छ र कार्बन उत्सर्जन हुँदैन । हाइड्रोजन इन्धन महत्वपूर्ण नवीकरणीय उर्जा पनि हुने र विश्वमा भइरहेको जलवायु परिवर्तनको समस्या समाधान गर्न पनि सहयोगी हुने वैज्ञानिकहरुको विश्वास रहेको छ ।

हाइड्रोजनबाट कसरी बन्छ इन्धन ?

ब्रिटेनको सेफल्ड युनिभर्सिटीमा केमिकल इन्जिनियरिङकी प्राध्यापक तथा बेलायतको विभिन्न संस्थाहरुमा हाइड्रोजनको प्रयोगबारे अनुसन्धान गरिरहेकी रेचेल रोथम्यानले हाइड्रोजनलाई धेरै तरिकाले जलाएर इन्धनको रुपमा प्रयोग गर्न सकिने बताएकी छन् । ‘हाइड्रोजन जलाउँदा त्यसबाट बाफ उत्पन्न हुन्छ, हामीले हाइड्रोजनलाई सानो ट्यांकी देखि ठूला कारखाना र ठूला सवारी साधनको ट्यांकीमा जलाउन सक्छौं, यसलाई सवारी साधन इन्जिनको कम्बसन वा ब्याट्री सेलमा राखेर उर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ’, प्राध्यापक रोथम्यानले भनेकी छन् ।

हाइड्रोजनलाई धेरै तरिकाबाट बनाउन सकिन्छ महत्वपूर्ण विषय यो हो की कसरी यसलाई स्वच्छ तरिकाबाट बनाउन सकिन्छ ? प्राध्यापक रोथम्यानका अनुसार हाइड्रोजन पृथ्वीमा प्राकृतिक रुपमा प्राप्त हुँदैन तर, पानी, हाइड्रोकार्बन, कोइला, ग्याँस र तेलको रुपमा पाइन्छ । हाइड्रोकार्बन स्रोत अर्थात प्राकृतिक ग्यासबाट हाइड्रोकार्बन हाइड्रोजन निकाल्ने प्रकृयालाई स्टिम मिथेन रिफमिङ भनिन्छ । अहिले पनि विश्वभर यसको प्रयोग भइरहेको छ । हरेक वर्ष १२ करोड टन हाइड्रोजन उत्पादन भइरहेको छ ।

प्राध्यापक रोथम्यानले भन्छिन्, ‘तर यसमा समस्या यो छ की यो प्रकृयामा कार्बन ग्यास पनि उत्सर्जन हुने गर्छ, त्यसैले हाइड्रोजन बनाउने सबैभन्दा राम्रो तरिका भनेको पानीबाट निकाल्नु हो, पानीबाट निकाल्नेलाई इलेक्ट्रोलाइसिस भनिन्छ, यस प्रकृयामा अक्सिजन मात्रै बाहिर आउँछ ।’ उनका अनुसार अहिले मिथेन स्टिम रिफमिङको ब्राउन प्रकृयामा कार्बन ग्यास पनि उत्सर्जन भएर हावामा मिल्ने काम गर्छ । त्यसैले सबैभन्दा हाइड्रोजन उत्पादन गर्ने सबैभन्दा राम्रो प्रकृया इलेक्ट्रोलाइसिस प्रकृया भएको उनको दाबी छ ।

विमान, रेल तथा गाडीमा हाइड्रोजनको प्रयोग

आजको दिनमा यातायातको साधनमा ठूलो मात्रामा इन्धनको खर्च भइरहेको छ । जुन वातावरणमा कार्बन उत्सर्जनको ठूलो स्रोत बन्न पुगेको छ । हिजोआजका दिनमा हामीले सडकमा बिजुलीबाट सञ्चालन हुने सवारी साधन पनि देख्न थालेका छौं, जो लिथियम ब्याट्रीबाट सञ्चालन हुने गर्छन् । ठूला सवारी साधन सञ्चालन गर्ने क्षमता यी ब्याट्रहरुले राख्न सक्दैनन् । तर, ठूला सवारी साधनहरुमा हाइड्रोजन इन्धन प्रयोग हुनसक्ने वैज्ञानिकहरुको भनाइ छ ।

विश्वमा उत्पादन हुने कार्बनको २/३ प्रतिशत हिस्सा ठूला कार्गो जहाजले ओगटेका छन् । यस्ता जहाजहरुमा एमोनिया अर्थात नाइट्रोजन र हाइड्रोजन प्रयोग गरेर कार्बन उत्सर्जन कम गर्न सकिन्छ । लामो दुरीसम्म यात्रा गर्ने विद्युतीय ट्रकहरुलाई धेरैपटक चार्ज गर्नुपर्ने समस्या हुन्छ । जसलाई चार्ज गर्न पनि धेरै समय लाग्छ । थोमस वाकर बताउँछन् तिनै ट्रकमा २० मिनेटमा मात्रै हाइड्रोजन भर्न सकिन्छ । तर, हाइड्रोजन भर्नको लागि पनि विशेष प्रकारको उपकरणको आवश्यकता पर्छ । किनकी हाइड्रोजनमा चाप पैदा गर्दा यसमा अधिक ताप उत्पन्न हुन्छ । त्यसैले, सवारी साधनमा हाइड्रोजन राख्दा यसको अवस्थाबारेमा भने राम्रोसँग ख्याल गर्नुपर्ने हुन्छ । साथै हाइड्रोजन पम्पको उपलब्धता पनि यसको प्रयोगमा महत्वपूर्ण हुन्छ ।

यातायात क्षेत्रबाट हुने कार्बन उत्सर्जनको १० प्रतिशत हिस्सा विमानहरुले गर्ने गर्छन् । थोमस वाकरका अनुसार हवाइजहाजको क्षेत्रमा हाइड्रोजनको प्रयोग गर्न अझै १० देखि २० वर्ष समय लाग्न सक्छ । हाइड्रोजन इन्धनको प्रयोग घरमा दैनिक खाना बनाउनेदेखि लिएर उद्योगसम्म पनि प्रयोग हुन सक्छ । न्युक्यासल युनिभर्सिटीका उर्जा प्राध्यापक सारा वाकरका अनुसार बेलायतका घरहरुमध्ये ८० प्रतिशतमा खाना पकाउनको लागि प्राकृतिक ग्यासको प्रयोग हुन्छ । घरमा खाना पकाउनको लागि पनि हाइड्रोजन पमहत्वपूर्ण विकल्प हुनसक्ने उनको भनाइ छ ।

सन् २०१९ देखि ब्रिटेन सरकारले केही क्षेत्रमा हाइड्रोजनको प्रयोगलाई शुरु गरेको छ । तर, हाइड्रोजन इन्धनको प्रयोग गरेर खाना पकाउनको लागि भाँडाकुँडाको समेत परिवर्तन गर्नुपर्ने वाकरको भनाइ छ । जीव वैज्ञानिक, पर्यावरण मामिलाका विशेषज्ञ तथा अमेरिकाको कर्नेल विश्वविद्यालयका प्राध्यापक रोबर्ट होवार्थले भने हाइड्रोजनलाई इन्धनको रुपमा प्रयोग गर्नेबारेमा भने शंका व्यक्त गरेका छन् ।

अहिलेको समयमा हाइड्रोजनको प्रयोग मलको प्रशोधन, प्लाष्टिक जस्ता चिजहरु बनाउन प्रयोग गर्ने गरिन्छ । हाइड्रोजनको प्रयोगले कार्बन उत्सर्जन कम गर्ने भूमिका खेल्ने भएपनि धेरै सानो भूमिका हुने वैज्ञानिकहरुको तर्क पनि रहेको छ । हाइड्रोजनको उपयोगबाट हुने फाइदाको विषयमा पछिल्लो समयमा अलिक बढाइचढाइ गरिएको केही वैज्ञानिकहरुले तर्क गरेका छन् । एजेन्सीको सहयोगमा ।

सम्बन्धित शिषर्कहरु

बजेट अभावले एकीकृत मिलन बस्ती निर्माणमा ढिलाइ

उच्च गतिको विद्युत प्रवाह हुँदा ६० घरमा क्षति

सन नेपाल लाइफले डाक्यो ७औं वार्षिक साधारण सभा, यस्ता छन् मुख्य एजेन्डा

भारत छाड्ने ह्वाट्सएपको धम्कीले जुकरबर्ग चर्चामा

विद्यार्थी बोक्ने गाडीको गति निर्धारण गर्न गृहको पत्राचार

लगानी सम्मेलनले देशमा दिगो लगानी बढाउन मद्दत गर्छ : हाना सिङ्गर