कुनै पनि व्यक्तिको शारीरिक स्वास्थ्यमा समस्या आयो भने तुरुन्त अस्पताल पुगेर जाँच गर्छ । कुनै समस्या देखियो भने उपचार गर्छ । देखिएन भने ढुक्क भएर बस्छ । तर, मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या भयो भने ऊ अस्पताल पुग्दैन । मनलाई अशान्त बनाएर दुःखी भएर घरमै बस्छ । अझ कडा खालको समस्या देखियो भने परिवार, समाजले नै हेलाको दृष्टिले हेर्छ । हाम्रो समाजमा अहिले पनि यस्तो प्रवृति कायम छ । तर, अझै धेरैलाई मानसिक स्वास्थ्यबारे जानकारी छैन । यसो भनिरहँदा धेरैलाई लाग्न सक्छ मानसिक स्वास्थ्य के हो ?

मानसिक स्वास्थ्य भन्नाले व्यक्तिको अवस्थालाई बुझ्न सकिन्छ । जसमा व्यक्तिले आफ्नो क्षमताको पहिचान गर्न सक्छ । उसले आफ्नो जीवनमा आइपर्ने तनावसँग सामना गर्न सक्छ । आफ्नो जीवनमा परिणाममुखी काम गर्न सक्छ । सँगसँगै आफ्नो समाजमा पनि कुनै न कुनै योगदान गर्न सक्छ । यो सबै काम उसले गर्न सक्छ भने उसको मानसिक स्वास्थ्य अवस्था राम्रो छ अथवा मानसिक रूपमा स्वस्थ्य छ भनेर हामीले बुझ्न सक्छौं । यदि यी काम गर्न उसलाई अलिकति कठिनाइ भइरहेको छ, उसको दैनिकीमा अप्ठ्यारो छ भने मानसिक समस्या भएको छ कि भनेर शंका गर्न सकिन्छ । व्यक्तिको विचार भावना र व्यवहारमा कुनै पनि परिर्वतन आउँछ । त्यो परिर्वतन निश्चित अवधिभन्दा लामो समयसम्म रहन्छ भने उसलाई मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएको हुन सक्छ । ताकि त्यो परिवर्तननले व्यक्तिको दैनिकीमा, जिम्मेवारीमा क्रियाशिलतामा नकरात्मक प्रभाव पार्छ । यो विषय व्यक्ति आफैंले पनि याद गर्न सक्छ भने परिवार साथीभाइ, छरछिमेक र कार्यस्थलका सहकर्मी साथीहरूलाई पनि थाहा हुन्छ ।

आजभोलि मानसिक स्वास्थ्य समस्या नभएको मान्छे प्राय भेट्न गाह्रो छ । कुनै न कुनै कारण मान्छेका मामनसिक स्थिती बिग्रेकै हुन्छ । कुनै पनि व्यक्तिको मस्तिष्क कस्तो छ भनेर उसको शरीरले भनिदिन्छ । किनकी मस्तिष्क, शरीर र मनको गहिरो सम्बन्ध हुन्छ । शरीरलाई केही भएको मनले भनिदिन्छ । मनलाई केही भएको शरीरले भनिदिन्छ । कुनै पनि व्यक्तिले म मानसिक रूपमा स्वस्थ छु कि छैन भन्नको लागि मेरो शरिर कस्तो छ र मेरो दैनिकी कसरी बितिरहेको छ भन्ने कुरा सबैभन्दा पहिले याद गर्नुपर्छ । जस्तो कि एन्जाइटी भएका मान्छेमा छटपटी हुने, डर लाग्ने, निन्द्रा नपर्ने शरिर काप्ने जस्तो हुने श्वास फेर्न गाह्रो भएजस्तो हुने घाँटीमा केही अड्केजस्तो हुने समस्या हुन्छ । यस्ता लक्षण देखापर्दा व्यक्तिले शरिरको समस्या भन्दै अस्पताल पुग्छ । तर, कुनै रोगको पहिचान हुँदैन । शरिरको कारणले मात्र व्यक्तिमा यस्तो समस्या देखिँदैन मनको समस्याका कारण पनि यस्तो हुन्छ ।

यो सँगसँगै व्यक्तिले अर्को के पनि याद गर्नुपर्छ भने मेरो मन सुखी छ कि, दुःखी छ । हिजोसम्म तपाईंलाई कुनै जमघटमा, पार्टीमा साथीभाइहरुसँग रमाइलो गर्न साह्रै इच्छा लाग्थ्यो भने आजदेखि नलाग्न सक्छ । व्यक्तिको व्यवहारमा केही न केही परिर्वतन आउँछ । जुन परिवर्तनले व्यक्तिलाई सकारात्मक परिणाम दिंदैन । दुःखी नै महसुस गराइरहेको हुन्छ । व्यक्ति धेरै एक्लोपनमा रमाउन थाल्छ । उसको निन्द्रा, खानपिन, व्यवहार यस्ता धेरै कुरामा परिवर्तन आउँछ ।

तनाव हरेक व्यक्तिलाई हुन्छ । कसैलाई अहिले तनाव हुने, केहिबेरमा हराएर जाने हुन्छ । अर्को कुरा सधैंभरी तनाव नराम्रो हुन्छ भन्ने पनि हैन । कहिलेकाहीँ तनावले हामीलाई सकारात्मक परिणाम पनि दिन्छ । जस्तो कुनै कुरामा हामीले स्ट्रेसले लिएर काम गर्याैं भने यसको परिणाम राम्रो पनि आउँछ । तर, सबै तनावले राम्रो परिणाम दिँदैन । यसले हाम्रो शरीरलाई नकारात्मक असर पार्छ । कुनै पनि कुराले साता दिन वा १५ दिनभन्दा बढी नचाहिँदो कुरामा कुनै कुरालाई याद आइरह्यो भने हामीले अलिकति डराउनुपर्ने हुन सक्छ ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्या के कारणले हुन्छ ?

मानसिक समस्या हुनु कुनै एक या दुई मात्र कारण छैनन् । यसका अनेकौं कारण छन् । मान्छेको जैविक अवस्था, मनोवैज्ञानिक अवस्था, पारिवारिक र सामाजिक अवस्था व्यक्तिलाई मानसिक समस्या निम्त्याउन जिम्मेवार रहन्छ । यस्ता समस्याबाट टाढा रहन पहिले यो विषयमा जानकार हुनुपर्छ । कतिपय व्यक्तिलाई आफू यस्तो समस्यामा परेको जानकारी नै हुँदैन । यस्तो बेला परिवारका सदस्य, साथीभाइलाई थाहा हुन्छ । जानकारी भएका साथीहरूले समयमै पहिचानका लागि सल्लाह दिनुपर्छ । समयमै पहिचान गर्दा निको हुन्छ । यो बाल्यवस्थाबाटै सुरु हुन्छ । एउटा बाल्यकालको अनुभव हुनसक्छ । अर्को दुव्र्यवहार पनि हुन सक्छ । स्कुलमा साथीभाइले होच्याउने, शिक्षकको कारण हुने तनाव पनि अन्य कारण हुन सक्छन् । लागू पर्दाथको कारण पनि हुन सक्छ । निद्रामा गडबडी, खानामा गडबडी, अरु कुनै दीर्घरोगको कारण अपांगता भएको कारण यो विभिन्न कारणले गर्दा हुन हुन्छ ।

मानसिक समस्या भएकाहरूको आनीबानीमा समेत परिर्वतन आउने गर्छ । यो विषयमा हाम्रो समाज सुसूचित छैन । कुन समस्या शारीरिक हो, कुन मासिक हो भन्नेमा व्यक्ति आफू उसको परिवार र समग्र समाज अझै प्रस्ट ढंगले बोल्न सकिरहेको छैन । यदि समस्या नै भइहाल्यो भनेपनि सामाजिक विश्वास, व्यवहार र बुझाइ अनुसारको फरक–फरक ढंगले व्यक्ति प्रस्तुत हुन्छ । कतिपयले यस्तो व्यक्तिलाई व्यक्तिगत लान्छनासँग जोड्छन्, उ कमजोर बनेको, उसले अल्छी गरेको अथवा असहयोग गरेको कतिपय सन्दर्भमा गलत बानी व्यवहार र दुर्व्यसनमा फसेको, उ हिंस्रक भएकोरूपमा हेरिन्छ । कसैले सहयोग नै गर्न चाह्यो पनि धामी झाँक्री कहाँ लाने, गलत र हानिकार अभ्यास गर्ने गरिरहेको हुन्छ । यति सम्मकि मानसिक स्वास्थ्य समस्या सुन्न पनि नसक्ने खालको सामाजिक चेतना छ ।

यस्ता हुन्छन् लक्षण

मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएका व्यक्तिहरूमा लक्षण पनि फरक-फरक देखा पर्छन् । पढाइ, निन्द्रा, खाना लगायत विभिन्न कुरामा हामी ख्याल गर्न सक्छौं । जस्तो कुनै कुरामा पहिले रुची हुन्थ्यो त्यो रुची घट्दै गएको हुन सक्छ । त्यस्तै चिटचिट पसिना आएजस्तै हुने, छिनमै तातो, छिनमै चिसो हुने, शारीरिक रुपमा पनि आफ्नो तापक्रम घटबढ भएको जस्तो हुने गर्छ ।

यो किन भएको हो थाहा नहुने शारीरिक रूपमा पनि यस्तो लक्षणहरु देखा पर्दछ । यस्तो अवस्थामा सामान्य कुराहरूलाई याद गर्न सकिन्छ । उसको नियमित र दैनिक क्रियाकलापहरू कस्तो भइरहेको छ त त्यो क्रियाकलापमा उसको ध्यान छ कि छैन ? जहिले बिहान ५ बजे उठ्ने मान्छे ७ बजेसम्म सुत्ने भइरहेको छ कि, उठ्न आलश्य गरिरहेको छ कि, फूर्तिलो कत्तिको छ खानपान कस्तो छ, दैनिकी सबै हेनुपर्छ । व्यक्तिको दैनिकीमा र नियमित क्रियाकलापमा परिवर्तन देखिन थाल्छ ।

उपचार के हुन्छ ?

मानसिक स्वाथ्य समस्या विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । यसको उपचारमा अहिलेसम्म औषधी उपचार र मनोवैज्ञानिक उपचार भइरहेको छ । कतिपय समस्या उपचार गरे निको हुन्छ भने कतिपय समस्यामा कसरी यो सँगसँगै बाँच्ने भन्ने कुरा सिकाइन्छ । पछिल्लो समयमा नयाँ खालको उपचार पद्धतिको पनि विकास भएको छ ।

यो प्रविधिले अप्रेसन गर्ने भन्दा पनि दिमागको निश्ति क्रिया सम्पादन गर्ने भागहरू हुन्छन् तिनिहरूलाई क्रियाशिल गराउने काम गर्छ । औषधी, मनोपरामर्शका अतिरिक्त यो प्रविधिले पनि उपचार गरिन्छ । तर, यस्तो समस्या भएकाहरू अझै खुलेर नआउने समस्या छ । समूदायमा यसको उपचारका लागि भनेर निशुल्क औषधीको व्यवस्था गरिएको छ । तर, उपचार गराउन आउनेहरूको सख्या कम छ ।

परिवार  र साथीभाइको भूमिका

स्वास्थ्य भनेको शारीरिक मात्र होइन । मानसिक पनि हो । यस्तो अवस्थामा व्यक्तिमात्र होइन, समाज पनि सचेत र सजग रहनुपर्छ । आफूलाई समस्या पर्दा पनि सोही ढंगले व्यवहार गर्नुपर्छ । अरूलाई पर्दा पनि हाम्रो दायित्व छ भनेर परिवारका सदस्य, साथीभाइहरू पनि सहयोग गर्नुपर्छ । यसका लागि सचेतना जरुरी छ । मान्छेमा सचेतना हुनसक्यो भनेमात्र पनि के सही के गलत, के भ्रम के यथार्त, के उपयुक्त के अनुपयुक्त बुझन सक्नुहुन्छ ।

यसका लागि मानसिक स्वास्थ्यका विषयमा खुलेर बहस गर्न आवश्यक छ । मानसिक समस्या लान्छनाको विषय हैन, विभेदको विषय पनि हैन कसैको कमजोरी पनि हैन हामीसँग भएको स्वभाविक स्वाभाविक मानसिक प्रवृति हो । यसलाई सन्तुलित राख्न व्यक्ति अलमलिनु पर्ने, हिचकिचाउनु पर्ने केही छैन । यो विषयमा परिवार, साथीभाइसँग कुरा गर्न अफ्यारो लाग्छ भने विज्ञहरूसँग भेटेर सजिलै कुराकानी गर्न सकिन्छ । यसका लागि पाटन मानसिक अस्पतालले पनि ११६६ को निःशुल्क हटलाइन सेवा सञ्चालन गरिएको छ । यसमा फोन गरेर पनि आफ्ना समस्या राख्न सकिन्छ । मानसिक स्वास्थ्यका विषयमा खुलेर कुरा गर्नुपर्छ । हामी स्वास्थ्य भन्ने बित्तिकै डाक्टर र अस्पतालको मात्र कुरा गर्छाैं, यो होइन । स्वास्थ्य भनेको घर व्यक्तिको आफ्नो जीवन, काम गर्ने ठाउँ जहाँ व्यक्ति जान्छ त्यहाँ स्वास्थ्य जोडिएको हुन्छ । यो कुरा बुझ्न आवश्यक छ ।

वरिष्ठ कन्सल्टेन्ट साइक्याट्रिक डाक्टर बासुदेव कार्कीस“ग गरिएको कुराकानीमा आधारित

सम्बन्धित शिषर्कहरु

आर्थिक समृद्धिको नवीन आधार सूचना प्रविधिको विस्तार

धुम्म काठमाडौं, अस्तव्यस्त जीवनशैली

सञ्चार तथा सूचना प्रविधिमा भएका सुधारहरू

लगानी सम्मेलनको सन्देश : आर्थिक अवस्थाको सुधार हुने

श्रमिक दिवस र ट्रेड युनियन आन्दोलनको अभिभारा

यसकारण बढ्दैछ बैंकिङमा तनाव