काठमाडाैं ।  विभिन्न धर्ममा उपवासलाई निकै प्राथमिकता दिने गरिएको छ । विशेष गरेर हिन्दु र मुस्लिम समुदायमा यो चलन प्रचलित छ । भगवान्सँग वरदान माग्न धेरै मानिसहरु उपवास बस्ने गरेका छन् । यो विषय स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष जोडिएको कुरा तपाई हामीले धेरै सुन्दै आएका छौं ।

तर, पुष्टी भएको भने पहिलोपल्ट हो । शताब्दी लामो अध्यनपछि यो विषय धार्मिक रुपमा मात्र नभएर स्वास्थ्यसँग पनि जोडिएको पाइएको छ । सन् १९९७ मा प्रकाशित जर्नलमा विन्डर्च र सोहोको लेख अनुसार जिन्दगीभर खानेकुराहरु क्यालोरी कम गरेर खाँदा त्यसले बढ्दो उमेर र आयुमा प्रभाव पार्न सकिन्छ ।

उनीहरुले खानामा क्यालोरी कम गरेर खाँदा शरीरमा हानिकारक फ्रि रेडिकल्सको उत्पादन घट्ने र त्यसले स्वास्थ्यमा धेरै फाईदा पुर्याउने कुराको उल्लेख गरेका छन् । त्यसपछि मानिस तथा जनावरहरुमा तीन प्रकारको उपवासको तरिकालाई अध्यन गरिएको थियो ।

पहिलो, एक दिन बिराएर गरिने उपवास, दोस्रो, हप्तामा दुई पटकसम्म गरिने उपवास र तेस्रो, दैनिक खाने खाना लामो समयको ग्याप राखेर खाने उपवास । यसमा केही पनि नखाई गरिने उपवासलाई भने जोडिएको छैन ।
मानिस र जनवारहरुमा गरिएको अध्ययनले अस्थाई उपवासले वजन घट्ने, शरीरमा स्वतन्त्र रेडिकलको कम उत्पादन हुनुको साथै स्वास्थ्यमा धेरै नै फाईदा भएको देखाएको छ ।

यसबाहेक अस्थाई उपवासले शरीरमा ग्लुकोज, तनाव प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने काम गर्दछ । उपवासको समयमा शरीरका कोषहरुले अक्सिडेटिभ स्टे«स र मेटाबोलिक स्ट्रेस प्रतिको आन्तरिक प्रतिरक्षा क्षमता बढाउनुको साथै बिग्रिएका कणहरुलाई हटाउने वा सुधार्र्ने काम गर्दछ ।

खाना खाने अवधिभर शरीरका कोषहरु विकास प्रक्रियामा संलग्न हुन्छन् । तर, धेरै जसो व्यक्तिहरुले दिनमा कम क्यालारीको खाना खाएपनि ३ पटकसम्म पनि खाने भएकोले त्यसलाई अस्थाई उपवास भने भन्न मिल्दैन । जनावरहरुमा गरिएको क्लिनिकल अध्ययनहरुले अस्थाई उपवासले मोटोपना, मधुमेह, हृदयरोग, क्यान्सर, मस्तिसकका नशाका रोगहरुलाई परिमार्जन गरेको पाइएको छ ।

जनावर र मानिसमा भएको अध्ययनको समीक्षा गर्दा अस्थायी रूपमा उपवास बस्नाले सामान्य स्वास्थ्य सूचकहरूलाई असर पार्न र ढल्कँदो उमेरको गतिलाई पनि कम गर्नसक्ने देखाएको छ । सर्वप्रथम, उपवासप्रति शरीरको पाचन शक्ति र मोलिक्युलको प्रक्रिया यस्तो रहेको छ ।

उपवास र पाचन प्रणालीबिचको सम्बन्ध

शरीरको कोषिकाहरुको उर्जाको लागि ग्लुकोज र फ्याटी एसिड मुख्य स्रोत हुन् । खानापछि ग्लूकोज शरीरमा उर्जाको लागि प्रयोग गरिन्छ । फ्रयाट ट्राइग्लिसराइड्सको रूपमा एडिपोज टिस्यूमा भण्डारण हुन्छ । यसरी भण्डारण गरिएको फ्याटलाई आवश्यक परेको अवस्थामा प्रयोग गरिन्छ ।

अस्थाई उपवासको समयमा ट्राईग्लाईसरिड्सहरु फ्याटी एसिडको रुपमा परिणत हुन्छन् र त्यो उर्जाको रुपमा प्रयोग हुन्छ । कलेजोले फ्याटी एसिडलाई किटोन बडिको रुपमा परिवर्तन गर्दछ । जसले उपवासको समयमा हड्डीहरू र विशेष गरी दिमागलाई ऊर्जा प्रदान गर्दछ ।

खाना खाएको अवस्थामा किटोन बडिमा रगतको मात्रा कम हुन्छ र मानिसहरुमा अस्थाई उपवास सुरु भएको ८ देखि १२ घण्टाको अवधिमा त्यसको मात्रा बढ्दछ । हरेक दिन वा हप्तामा खाईएको खानामा क्योलीरी घटाएर खाएको खानाले शरीरमा किटोन बडिको मात्रा बढाउँदछ ।

शरीरको उर्जा स्रोतको रुपमा प्रयोग हुने ग्लुकोजको सट्टा फ्याटी एसिड र किटोन बडिको प्रयोगले शरीरको पाचन प्रणाली मजबुत गर्दछ । किटोन बडिहरुले उपवास अथवा महिनावारीको समयमा शरीरमा प्रयोग हुने इन्धनको रुपमा मात्र नभएर शरीरका कोषिकाहरु र अंगहरुको गतिविधीमा सहयोग पुर्याउँछ ।

उपवास र तनाव प्रतिरोधात्मक क्षमता

हाम्रो दाँजोमा हाम्रा पुस्ताहरुले न त दिनको ३ पटक खाना खाए न त आसिन जिवन नै बिताए । यसको सट्टा उनीहरुले वातवरणमा पाईने धेरै प्रकारका खाद्य सामाग्री खाने गर्थे । समय बित्दै जाँदा मानिसहरु वातावरण अनुकुल परिवर्तनमा आफुहरुलाई ढाल्दै लगे जसले उनीहरुमा विकासवादी परिवर्तनहरु देखा पर्न थाल्यो ।

बारम्बार शरीरलाई अस्थाई उपवाससँग चिरपरिचित गराउँदा कुनै प्रकारको कार्य पछि देखिने चुनौतीहरुप्रति स्थायी रुपमा शरीरले उचित प्रतिक्रिया देखाउँन थाल्छ । अस्थाई उपवासप्रति शरीरका कोशिकाहरुले एकृकित रुपमा तनावप्रति उचित प्रतिकृया देखाउन मद्दत गर्दछ जसले एन्टिअक्सिीडेण्ट प्रतिरक्षा, डिएनए मर्मत, सुन्निएको भागहरुलाई कम गर्न सक्छ ।

स्वास्थ्य र आयुमा उपवासको प्रभावहरू

मानिसहरुमा क्यालोरी नियन्त्रणले वा अस्थाई उपवासले कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने विषयमा लामो समयदेखि छलफल हुँदै आएको छ । जनवारहरुमा गरिएको शताब्दी लामो क्यालोरी कम गरेर गरिएको अध्यनले कम क्यालोरीको खाना खानाले आयु वृद्दि गराउने पुष्टि गरेको छ ।

अस्थाई उपवासमा गुड्रिक र उनका सहकर्मीहरुले गरेको प्रारम्भिक अध्यनले एक दिन बिराएर गरिएको उपवासले एउटा मुसाको आयु ८० प्रतिशतले वृद्धि भएको रिर्पाट गरेका छन् । यद्यपि क्यालोरी प्रतिबन्धले स्वास्थ्य र आयुमा पार्ने प्रभाव लिंग, आहार, उमेर, र आनुवंशिक कारकहरुले फरक पार्ने गर्दछ।

सन् १९३४ देखि २०१२ को अवधिको डाटाको समग्रमा रुपमा गरिएको विश्लेषणले क्यालोरी प्रतिबन्धले सामान्य प्रजातिको मुसामा १४ देखि ४५ प्रतिशत र खैरो प्रजातिको मुसामा ४ देखि २७ प्रतिशतले आयु बढेको देखाएको छ । उक्त अध्यनले मोटोपना घट्नु र जिवनकालबिचको सम्बन्ध उल्टो देखिएको छ ।

जसअनुसार छोटो आयु भएकाहरुमा धेरैमात्रामा मोटोपना कम भएको देखियो । जुन कडा उपवासको नतिजा थियो । आयु लम्बिएकाहरुमा मोटोपना थारै मात्रामा कम भएको थियो । यद्यपि बाँदरहरुमा गरिएको अध्यनले दुई भिन्न नतिजा देखाएको छ ।

विस्कन्सिन विश्वविद्यालयमा गरिएको अध्यनले क्यालोरीको मात्रा घटाउँदा स्वास्थ्य र आयुमा सकरात्मक परिवर्तन देखिएको छ । जबकी, नेसनल ईन्सटिच्युट अफ एजिङको अध्यनले क्यालोरीमा कम गर्दा समग्र स्वास्थ्यमा राम्रो भएको देखिए पनि त्यसले आयुमा केही फरक पारेको देखिएन ।

मानिसहरुमा भने अस्थाई उपवासले मोटोपना, उच्च रक्तचाप, शरीर सुन्निएको कम गर्छ । त्यसैले अस्थाई उपवासले मानिसकलाई धेरै हदसम्म स्वास्थ्य लाभ प्रदान गर्न देखिन्छ ।  २२ दिनको लागि १६ जना मानिसहरुमा गरिएको वैकिल्पक दिनको उपवासको परिक्षणले उनीहरुको तौल २.५ किलो कम, ४ प्रतिशतले फ्याट मास र ५७ प्रतिशतले ईन्सुलिन लेभल कम भएको पाईएको छ ।

यस्तै, हप्ताको ५ दिन सधैँ खाने खाना र २ दिन कम क्यालारीका खाना दिएर अधिक तौल भएका सयभन्दा बढी महिलामा परीक्षण गरिएको थियो ।  यसरी गरिएको दुई परीक्षणमा दुवै समुहका महिलाहरुले उही मात्रामा तौल कम गरे । तर, हप्तामा दुई दिन कम क्यालोरीका खाना खाने महिलाहरुमा कम्मरको परिधी कम भएको र ईन्सुलिनको सेन्सिभिटि बढेको पाइएको छ ।

अस्थाई उपवास वा खानामा क्यालोरी कम गरेर बसिने उपवास स्वास्थ्यको लागि निकै नै फाईदाजनक रहेको यसकारण पुष्टि हुन्छ । यद्यपि, कडा प्रकारका उपवासहरु अर्थात केही नखाई बसिने उपवास स्वास्थ्यको लागि फाइदाजनक छैन ।

 (द न्यू इङ्याण्ड जर्नल अफ मेडिसिनमा प्रकाशित लेखकाे भावानुवाद) 

सम्बन्धित शिषर्कहरु

लोमस फर्मास्युटिकल्स र ह्याम्स अस्पतालबीच व्यापारिक-सामाजिक कार्य सम्झौता

आफूखुसी औषधि सेवन स्वास्थ्यका लागि घातक

बिदा लिएर निजी स्वास्थ्य संस्थामा नजान चिकित्सकलाई निर्देशन

तराईभन्दा पहाडमा फैलिँदै डेंगी

गुणस्तर प्रमाणविना ३८०० प्रकारका वस्तु आयात, १३५ नेपाली उत्पादनमा गैंडा छाप

थरीथरीका ‘जाइफल तेल’ को ‘फन्दा’ मा उपभोक्ता, गुणस्तर खोइ ?