२०८१ पुष २ गते १०:४७ बबिता तामाङ
काठमाडौं । सूचना र प्रविधिले मानवजीवन निकै सहज बन्दै गइरहेको छ । प्रविधिले विश्व गाउँसरह नै बन्दै गइरहेको छ । आज हामी कोठाको एक कुनामा बसेर विश्वभरका हरेक गतिविधि नियाल्न सक्छौं । यति मात्रै होइन, हामीलाई जुन कुराको आवश्यक हुन्छ, त्यो क्षणभरमै प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
आजको समयमा सामाजिक सञ्जाल प्रयोग नगर्ने को होला ? बालकदेखि वृद्धसम्मका हरेक समूहले सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गरिरहेकै हुन्छन् । फेसबुक, ट्वीटर, युट्युबजस्ता सामाजिक सञ्जालले जीवन एकातिर सहज बनाइरहेको छ भने त्यसको सही सदुपयोग गर्न नजान्दा त्यसैले मानिसलाई सिध्याइरहेको पनि छ । नेपालको सन्दर्भमा साइबर आक्रमण बढ्दो क्रममा छ ।
साइबर ब्यूरोको तथ्यांकअनुसार आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को तथ्यांकअनुसार ८ हजार ६ साइबर आक्रमणका निवेदन दर्ता भएका छन् । जसमध्ये सबैभन्दा बढी फेसबुक म्यासेन्जरबाट साइबर आक्रमण भएका निवेदन छन् । त्यस्तै, पछिल्लो समय इन्स्टाग्राम, टिकटक, ह्वाट्सएपजस्ता सामाजिक सञ्जालबाट हुने साइबर आक्रमणको दर बढ्दो क्रममा छ ।
तथ्यांकअनुसार पछिल्लो समय साइबर आक्रमणमा परेको भन्दै ब्यूरोमा निवेदन दर्ता गराउने विभिन्न बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरूको दर पनि बढ्दो क्रममा छ । १२९ बैंक तथा वित्तिय संस्थाले साइबर आक्रमणको निवेदन दर्ता गरेको ब्यूरोले जनाएको छ । यसबाहेक वेबसाइट ह्याकिङ ७, ह्वाट्सएपबाट ९४१, टिकटक ५३५ निवेदन दर्ता भएको छ ।
ब्यूरोले पछिल्लो तथ्यांकअनुसार साइबर आक्रमणमा ४ हजार २९४ पुरुष र ३ हजार २१८ महिला पीडित भएको जनाएको छ ।
के भन्छन् सरोकारवाला ?
प्रविधिले मानजीवन जति सहज बन्दै गइरहेको छ, त्यति नै जोखिमपूर्ण पनि बन्दै गइरहेको छ । सानातिना कुराहरू वेवास्ता गरिदिने र सर्तकता नअपनाउँदा नेपाल साइबर आक्रमणको उच्च जोखिममा पर्दै गइरहेको साइबर विज्ञहरूले बताउँदै आएका छन् ।
धेरैजसोको आफ्ना व्यक्तिगत गतिविधिहरू सामाजिक सञ्जालमा साझा गर्न बढी उत्साहित हुन्छन् । अरू माानिसको तुलनामा यस्ता प्रकारका मानिसहरू साइबर आक्रमणको निशानामा बढी पर्ने साइबर सुरक्षामा काम गर्ने कम्पनी लगपोइन्टका प्रमुख सुरक्षा सूचना अधिकारी रोशन पोखरेल बताउँछन् ।
उनले दैनिक गर्ने साना गल्तीहरूले साइबर ह्याकरको निशानामा पर्ने सुनाउँछन् । उनका अनुसार अनावश्यक र अनधिकृत लिंक खोल्ने, धेरैवटा एपमा एउटै प्रकारको पासवर्ड प्रयोग गर्नेलगायत कारणले साइबर आक्रमणमा परिन्छ । त्यस्तै, जानकारीकै कमी र प्रलोभनले गर्दा पछिल्लो समय धेरैजना विभिन्न स्क्यामहरूमा फस्ने गरेका छन्।
साइबर अट्याकर्सले विभिन्न माध्यमबाट आक्रमण गर्न सक्छन् । जस्तै, र्यान्समवेरको प्रयोग गरेर, फरक–फरक पासवर्ड प्रयोग गरेर, विभिन्न वेव एप्लिकेशन, मानवीय त्रुटिको मौका छोपेर यी माध्यमको प्रयोग गरी आक्रमण गर्न सक्छन् ।
यसको असर स्वयं व्यक्ति र आफूसम्बद्ध संस्थाले भोग्नुपर्ने सूचना अधिकारी पोखरेल बताउँछन् । साइबर आक्रणमा पर्दा एकातिर व्यक्तिगत प्रतिष्ठामा असर पुग्न जान्छ भने अर्कोतिर आर्थिक रुपमा ठूलो क्षति बेहोर्नु पर्ने हुन्छ ।
बिजसर्भ आइटीका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) प्रभात पोखरेलले नेपालको सन्दर्भमा साइबर आक्रमणका रिपोर्टिङ कम हुने हुँदा यस्ता तथ्यांकमा साइबर आक्रमणका घटना अझ कम देखिएको बताए ।
‘विकसित मुलुकमा साइबर आक्रमण बढी हुन्छ तर त्यसअनुसारको रिपोर्टिङ पनि हुन्छ । तर हाम्रोमा रिर्पोटिङ कम हुन्छ, कति त लुकाइन्छ,’ उनले भने । त्यस्तै, हाम्रा सामाजिक संस्कृतिले गर्दा अरूले के भन्लान् भनेर धेरैजसो साइबर आक्रमणका विषयहरू पब्लिकमा सार्वजनिक नहुने उनले प्रष्ट्याए ।
पछिल्लो समय प्रविधि प्रयोगकर्ता बढ्दो संख्यामा छ । विश्व डिजिटलाइजेसन भइसकेको छ । विश्व जति डिजिटलाइजेसन भइरहेको छ, त्योअनुसारका चेत भने नेपालीहरूमा कम हुँदा बढी साइबर आक्रमणको निशानामा पने सीईओ पोखरेल बताउँछन् ।
उनी भन्छन्, ‘काम सहज र छिटो बनाउन प्रविधिको प्रयोग गर्ने हो, यसले सहज बनाउँछ । सँगसँगै जोखिम पनि निम्त्याउछ । त्यस्ता जोखिमबाट बच्न समयसापेक्ष जे-जे काम गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यो गर्नुपर्छ । हाम्रो सन्दर्भमा हामीले प्रविधि पनि ल्याउँछौं, काम पनि गर्छौं तर कस्ता खालका जोखिमको सामना गर्नुपर्छ भनेर त्यसबारे तयार हुँदैनौं ।’
युर्निभर्सिटी अक्सफोर्डका तथ्यांकअनुसार साइबर क्राइमका हब राष्ट्रहरूमा पहिलो नम्बरमा जर्मनी रहेको छ । त्यस्तै, दोस्रोमा रसिया त्यसपछि क्रमश: युक्रेन, चाइना, अमेरिकालगायत देशहरू रहेका छन् । त्यस तथ्यांकमा नेपाल भने परेको छैन ।
ग्लोबल साइबर सेक्युरेटीको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार हामी बंगलादेश र भारतको बीचमा छौं । यसअर्थमा हामी अरू राष्ट्रको तुलनामा सुधार्ने ठाउँ धेरै रहेकोले त्यसतर्फ हाम्रो ध्यान केन्द्रित हुनुपर्ने सीईओ पोख्रेल बताउँछन् ।
साइबर आक्रमणबाट कसरी बच्ने ?
लगपोइन्टका सूचना अधिकारी पोखरेल साइबर आक्रमणबाट बच्ने पहिलो उपाय भनेकै ‘सेल्फ अवेयर’ लाई जोड दिन्छन् । आफू सचेत हुने र आफूसँग सम्बन्धित व्यक्तिहरुलाई पनि सचेत गराउनुपर्छ ।
त्यस्तै, हामीले प्रयोग गर्ने डाटाहरूलाई सेक्युर्ड गर्नुुपर्छ । पोखरेल भन्छन्, ‘हाम्रा गल्ती यो पनि हो कि, मलाई कसैले टार्गेट गर्दैन, तर हामी प्रत्येक साइबर अट्याकरको टार्गेटमा छौं भनेर बुझ्नुपर्छ । त्यसैले गोपनीयता कायम राख्नुपर्छ, के कुरा सार्वजनिक गर्ने र नगर्ने त्यसमा ध्यान दिनुपर्छ ।’
त्यस्तै, भेरिफाइड र जेनुन एप्लिकेशनबाट मात्रै प्रयोग गर्नुपर्छ । बेलाबेला हामीले प्रयोग गर्ने सप्टवेयरहरू अपडेट गरिराख्नुपर्छ । यसबाहेक पब्लिक वाइफाईबाट पनि साइबर आक्रमण हुने हुँदा सकेसम्म चलाउनुहुँदैन । हाम्रो अर्को गल्ती साइबर सुरक्षाको जिम्वेवारी सम्बन्धित निकायको भनेर हामी पन्छिन खोज्छौं । वास्तवमा साइबर सुरक्षाको सन्दर्भमा हामी सबैजना जिम्मेवार हुनुपर्नेमा पोखरेल जोड दिन्छन् ।
बलियो पासवर्ड राखेको छु भनेर ढुक्क हुन सकिँदैन । बलियो पासवर्डले मात्रै हामीले प्रयोग गर्ने एप्लिकेशन सुरक्षित नहुने भएकाले बेलाबेला पासवर्ड अपडेट गर्नुपर्छ ।
बिजसर्भ आइटीका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत पोखरेल धेरैलाई साइबर आक्रमण भयो भन्ने कुरा नै थाहा नै नहुने र थाहा भैहालेपनि ढिला गरी थाहा हुने बताउँछन् ।
विश्वको अनुसन्धानअनुसार ४० देखि ५० प्रतिशतले मात्रै साइबर आक्रमणमा परेको थाहा पाउँछन् त्यो पनि दुई सय दिनपछि । यो भनेको ६ महिनाभन्दा बढी समय हो । नेपालमा अझ कम अनुसन्धान हुने भएकाले त्यो संख्याभन्दा पनि कमले मात्रै साइबर आक्रमणमा परेको कुरा थाहा पाउने पोखरलको भनाइ छ ।
सिईओ पोखरेल नेपालमा इन्टरनेट प्रयोगकर्ता बढ्दै जानु, ई-कमर्स क्षेत्र फस्टाउनुसँगै ती क्षेत्र अपराधीको निशाना बन्दा जोखिम र चुनौती पनि थपिदै गएको बताउँछन् । अपराध न्युनीरणको लागि साइबार सुरक्षाको विषयमा विद्यालय तहबाटै सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन हुनुपर्ने पोखरेलको भनाइ छ ।
नास आइटीका महासचिव दिपेन चापागाईं नेपालमा पछिल्लो प्रविधि र साइबर जोखिमका विज्ञ नेपालमा खासै नभएको बताउँछन् । चापागाईं साइबर आक्रणबाट हुन सक्ने जोखिमबाट बच्न आफ्नो भूमिका के हो त्यसलाई इमान्दारिताका साथ निभाउनुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।
Copyright © 2025 Bikash Media Pvt. Ltd.