निलेश मानसिंह प्रधान, प्रमुख कार्यकारी अधिकृत, नेपाल क्लियरिङ हाउस लिमिटेड

अकाउन्ट पेइ चेक कारोबारको अवस्था कस्तो छ ?

नेपाल क्लियरिङ हाउस सञ्चालनमा आएको ५ वर्ष नाघेको छ । गत आर्थिक करिव १ करोड चेक क्लियरिङबाट ९ खर्ब रुपैयाँको रकम भुक्तानी भयो । प्रतिदिन औसत ४३ हजार चेक क्लियरिङ हुने गरेको छ । दैनिक करिव २३ अर्ब रुपैयाँको चेक क्लियरिङ हुन्छ । एकै दिनमा १ लाख ९४ हजार चेक क्लियरिङ गरेका छौं र एकै दिनमा ५३ अर्ब रुपैयाँसम्मको चेक क्लियरिङ भएको छ ।

नेपाल क्लियरिङ हाउसले इलेक्ट्रोनिक सिस्टमबाट चेक कारोबार थाल्नुपूर्व नेपाल राष्ट्र बैंकले म्याजुअली चेक क्लियरिङ गर्दै आएको थियो । पहिलो वर्ष दैनिक ८ हजार चेक कारोबारबाट दैनिक ५/६ अर्ब रुपैयाँको चेक कारोबार गरेको थियौ । अहिले दैनिक ४२/४३ हजार चेकबाट २२/३४ अर्ब रुपैयाँको कारोबार हुन्छ । विगत पाँच वर्षमध्ये नाकाबन्दी भएको वर्ष कारबार घट्यो, त्यसवाहेक हरेक वर्ष ३०/३२ प्रतिशतले कारोबार वृद्धि भईरहेको छ ।

अन्तरबैंक चेक क्लियरिङ शुरु गरेको ११ महिना भयो । अन्तरबैंक चेक पनि दैनिक २५ सय भन्दा बढी र करोबार रकम पनि दैनिक ३ अर्ब रुपैयाँको हराहारीमा हुन थालेको छ ।

अन्तरबैंक क्लियरिङ भनेको के हो ?

कुनै एक बैंकको ग्राहकले आफ्नो खाताको रकम अर्को बैंकको ग्राहकको खातामा भुक्तानी गर्न दिने लिखित आदेश तथा निर्देशन हो । यस्तो पेपेन्टको लागि चेक चाहिदैन । कुनै फर्म भरेर वा इन्टरनेट बैकिङबाट वा अन्य कुनै कर्पोरेट वेबाट भुक्तानी निर्देशन दिन सक्छ ।

कतिसम्मको चेक क्लियरिङ निःशुल्क हुन्छ, कति रकमको चेक भुक्तानी गर्दा पैसा लाग्छ ?

हामीले कुनै पनि सेवा निःशुल्क दिन सक्दैनौ । हामीले चेक क्लियरिङ, चेक सेटलमेन्ट र अन्तर बैंक विद्युतीय कारोबारको शुल्क लिन्छौं । हामीले दिने सबै सेवा प्रत्यक्ष रुपमा बैंकलाई हो, बैंकका ग्राहकलाई होइन ।

तर कुनै बैंकले सबै चेक क्लियरिङ निःशुल्क गरेका छन् । धेरै जसो बैंकहरुले २ लाख भन्दा कम रकम उल्लेख भएको चेक क्लियरिङ गर्दा बैंकले आफ्ना ग्राहकलाई शुल्क लिदैन । २ लाखभन्दा माथिको चेकमा ३० रुपैयाँ शुल्क लिन पाउने राष्ट्र बैंकको निर्देशन छ । ७० प्रतिशतभन्दा बढी चेक २ लाख भन्दा कम शुल्कको आउने गरेका छ । उनीहरुलाई धेरै बैंकले शुल्क लगाउँदैनन् ।

अहिलेसम्म चेकमा लेखिएको सबैभन्दा ठूलो रकम कति हो ?

राष्ट्र बैंकले दिएको निर्देशन अनुसार हामीले चेक क्लियरिङ गर्दै आएका छौ । हामीले ३० करोड रुपैयाँसम्मको चेक भुक्तानी गर्छौ । २० करोडसम्मको चेकलाई सामान्य प्रक्रियाबाट भुक्तानी हुन्छ । २० करोड देखि ३० करोडसम्मको चेक सट्नको लागि विशेष प्रक्रिया छ । यति ठूला चेक दैनिक १÷२ वटा मात्र आउँछ । कहिले कही हप्तामा १/२ वटा यस्तो चेक आउने गरेका छन् ।

३० करोड भन्दा बढीको कारोबार कसरी हुन्छ ?

एउटै चेक ३० करोड रुपैयाँ भन्दा बढीको छ भने त्यो हामीबाट क्लियरिङ हुँदैन । त्यसको लागि राष्ट्र बैंकमा ग्राहक आफै जानुपर्छ । राष्ट्र बैंकको आफ्नै प्रक्रिया पुरा गरेर साटिन्छ । धेरै मानिसहरुलाई ३० करोडभन्दा बढीको चेक साटिदैन भन्न जानकारी हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा उनीहरुले दुई वा सो भन्दा बढी चेक काटेर रकम टुक्र्याएर भुक्तानी लिने दिने गर्छन । कुनै भुक्तानीमा त्यस्तो पनि गर्न नमिल्ने हुन्छ । त्यो अवस्थामा राष्ट्र बैंक गएर स्वीकृति लिनुपर्छ । यस्तो किसिमको भुक्तानी निजी क्षेत्रमा कम हुन्छ । सरकारको ठूलो विकास निर्माणका आयोजनामा यस्तो भुक्तानी हुने गर्छ ।

अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले चूणामणि शर्मासँग ३ अर्ब २ करोड रुपैयाँ धरौटी जम्मा गर्न भनेको छ । उनले सो पैसा डिपोजिट गर्न चाहे भने कसरी कारोबार हुन्छ ?

यो त अति असामान्य उदाहरण भयो । यस्तो अवस्थामा नगद वा चेकबाट भुक्तानी नहोला । बैंक ग्यारेन्टीबाट भुक्तानी हुन सक्छ । विजनेशमा यति ठूलो भुक्तानी गर्नु पर्यो भने स्वीफ्ट सर्भिस लिन्छन् ।

एक्स्प्रेस क्लियरिङ चेक कति धेरै आउँछौं ?

एक्स्प्रेस क्लियरिङ चेक दैनिक १५ सयदेखि २ हजार वटासम्म आउछन् । ग्राहकले बैंकलाई र बैंकले हामीलाई छिटो चेक सट्नको लागि अनुरोध गरेको अवस्थामा हामीले त्यस्ता ग्राहकलाई प्राथमिकता दिएर साट्छौं ।

दैनिक १५ सयदेखि २ हजार वटा चेक एक्सप्रेस क्यिरिङमा आउनेले समाज निकै व्यस्त र दु्रत गतिमा अघि बढ्न चाहेको छ भन्ने संकेत गर्छ कि अरु केही ?

खासगरी बैंकको किस्ता तिर्ने, कर तिर्ने, छिटो भुक्तानी गनुपर्ने संस्थागत ग्राहकले बढी मात्रमा एक्स्प्रेस चेक क्लियरिङ सेवा लिएका हुन्छन् । उनीहरुको कारोबार पनि ठूलो हुन्छ र छिटो भुक्तानी पनि खोज्छन् । खास गरी कर्जामा काम गर्ने, दैनिक व्याज हिसाव आउने ग्राहकहरुले खर्च किफायतिको लागि एक्स्प्रेसमा चेक क्लियरिङ गराउनुहुन्छ । किनकी ऐक्स्प्रेस क्लियरिङ खर्च, बैंकको व्याजखर्च भन्दा कम भईराखेको हुनसक्छ ।

कतिवटा बैंक तथा वित्तीय संस्था तपाईका सदस्य भए ?

चेक क्लियरिङमा १०० वटा बैंक तथा वित्तीय संस्था सदस्य छन् । इन्टर बैंक इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टममा ७४ वटा बैंक तथा वित्तीय संस्था र ६ वटा गैर बैकिङ वित्तीय संस्था आवद्ध भएका छन् । गैरबैकिङतर्फ मचेन्ट बैंकर्स, रेमिट कम्पनी, राष्ट्रिय सहकारी बैंक पनि अप्रत्यक्ष रुपमा सदस्यको रुपमा कारोबार गर्दै आएका छन् ।

इन्टरबैंक इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टम अन्तरगत कस्तो भुक्तानी हुन्छ ?

धेरै किसिमको भुुक्तानी गर्न सकिन्छ । एउटा बैंकले आफ्नो ग्राहकको तर्फबाट अर्को बैंकको ग्राहकलाई भुक्तानी गर्न सक्छ । त्यसमा स्कूल, कलेजको फि भुक्तानी देखि बीमाको प्रिमियम भुक्तानीसम्म गर्न सकिन्छ । विद्युतिय भुक्तानी प्रणालीमा अपडेट भएका सबै प्रकारको कारोबार हुन सक्छ ।

हामीले ढड्ढा पल्टाएर, बुकबास बनाएर, हातले लेखेर पनि बैङिक कारोबार गर्यौ । पछि कम्यूटराईज भयो, अहिले डिजिटलाईज तथा विद्युतीय भुक्तानी प्रणालीमा कारोबार गर्न थालेको छौं । परम्परागत भुक्तानी प्रणालीभन्दा विद्युतीय भुक्तानी प्रणाली बढी जोखिम हुन्छ कि हुँदैन ?
ढड्ढामा लेखेर गर्ने कारोबार पनि नियत खराव भयो भने त्यहाँ जोखिम हुन्थ्यो । डिजिटल पेमेन्ट सिस्टमको पनि दुरुपयोग गर्यो भने जोखिम हुन्छ । तर सदुपयोग गर्नुपर्यो, नियत खराव हुनुभएन । इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टम पहिला भन्दा धेरै सहज र जोखिमरहित छ । हामीले विश्वमा भएका सबैभन्दा असल अभ्यासहरुलाई अनुसरण गर्दै जोखिम न्यूनिकरणको उपायहरु प्रयोग गर्दै आएका छौं ।

इलेक्ट्रोनिक पेमेन्टको अभ्यास गर्दा डिजिटल सिग्नेचरको अभ्यास कत्ति भईरहेको छ ? डिजिटल सिग्नेचर प्रयोग बढाउनेतर्फ केही प्रयास भएका छन् ?

इलेक्ट्रोनिक पेमेन्टलाई सुरक्षित गर्ने विभिन्न विधिमध्ये डिजिटल सिग्नेचर पनि एक महत्वपूर्ण टुल्स हो । डिजिटल सिग्नेचर इलेक्ट्रोनिक पेमेन्टको लागि मात्र आवश्यक होइन, अन्य धेरै डिजिटल डकुमेन्ट भेरिफिकेशन गर्नको लागि पनि आवश्यक हुन्छ । तर यसको प्रयोग उत्साहजनक छैन ।

इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टमको विकासको क्रममा भच्र्यूअल मनिको प्रयोग कति टाडा छ ?


इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टमलाई सरल बनाउन अझै केही नयाँ प्रविधिको प्रयोग हुने सम्भावना म देख्छु । आगामी २/३ वर्षमा इलेक्ट्रोनिक पेमेन्ट सिस्टममा धेरै औजारको विकास हुने पक्का छ । तर भच्र्यूअल मुद्राको बारेमा मलाई धेरै ज्ञान छैन ।

केही देशका केन्द्रीय बैंकले केही वर्षपछि नोट छाप्ने काम बन्द गर्ने घोषणा गरिसकेका छन् । स्क्यानेभियन कन्ट्रीहरुमा, स्वेडेन, फिनल्याण्ड, नर्बे लगायत देशमा नगद कारोबार जीडीपीको तुलनामा १ प्रतिशतभन्दा कम भईसकेको छ । तर हाम्रो जस्तो देशमा नगद कारोबारलाई नै बढी प्राथमिकता दिइन्छ । नेपालमा अहिले पनि ९५ प्रतिशतभन्दा बढी कारोबार नगदमा नै हुन्छ । चेक र कार्डको कारोबार ५ प्रतिशतभन्दा कम छ । अबको ३/४ वर्षमा चेक र कार्डको प्रयोगलाई कम्तिमा ३० प्रतिशत पुर्याउने सकियो भने त्यो ठूलो उपलब्धि हुनेछ ।

त्यो दिशामा हामी गएका छौं ?

केही राम्रा प्रयास भएका छन् । जस्तो केही वर्षअघि मात्र राष्ट्र बैंकले ५० लाखभन्दा बढीको भुक्तानी चेकबाट मात्र हुन सक्ने व्यवस्था गर्यो । तीन वर्षअघि यो सीमा ३० लाखमा झारियो । यसवर्षदेखि १० लाखभन्दा बढीको कारोबार अनिवार्य चेकमार्फत गरियो । बैंकिङ क्षेत्र पनि क्यासलेस कारोबारमा तल्लिन छ । कार्डको प्रयोग, मोवाईल बैकिङ, इलोक्ट्रोनिक पेमेन्टलाई बैंकहरुले प्रोत्साहित गरिरहेका छन् । प्रयास राम्रो छ ।

१० लाख भन्दा बढीको कारोबार कति धेरै हुन्छ ?

१० लाखदेखि ३० लाख सम्मको कारोबार धेरै ठूलो छैन । नीतिगत रुपमा भएको यो सुधारलाई ठूलो उपलब्धि मान्नुपर्छ । यसले नगद कारोबारलाई निरुत्साहित गर्न राम्रै सहयोग गर्छ ।

इलेक्ट्रोनिक तथा डिजिटल पेमेन्टको सीमा कति हो ?

जस्तो हामीलाई ३० करोडभन्दा बढीको चेक सटही अधिकार छैन तर अन्तर बैंक विद्युतिय भुक्तानी गर्न ५० करोड रुपैयाँसम्म सक्ने अधिकार छ । स्वीफ्ट कारोबार गर्न कुनै सीमा छैन । इन्टरनेट बैंकिङमा बैंकहरुले आ–आफ्नै सीमा तोकेका छन् । नेपालको ट्रेन के छ भने साना साना कारोबारमा मात्र इपेमेन्ट गरिन्छ ।

क्यासलेस कारोबारमा नै जाने हो भने भच्र्यूअल करेन्सीको प्रयोग किन हुन सक्दैन ? जसरी सेयर प्रमाणपत्र अहिले डिजिटललाईज भयो ?
क्यासलेस ट्रान्ज्याक्सन र भच्र्यूअल करेन्सीमा फरक छ । अहिले विटक्वाइनलाई भच्र्यूअल करेन्सी मानिन्छ । विटक्वाइन नितान्त नयाँ उपकरण हो । यसको विकास कसरी हुन्छ अहिले नै भन्न सकिन्न ।

सम्बन्धित शिषर्कहरु

लक्ष्मी सनराइज बैंकको काठमाडौं उपत्यका भित्र २ वटा शाखा स्थानान्तरण

यी हुन् विश्वका सबैभन्दा लामो पाँच रेलमार्ग

बैंकरका सामू राष्ट्र बैंक स्तब्ध

नेपाल र कतारबीच द्विपक्षीय समझदारी, नेपाली कामदारको प्रशंसा

प्रशान्ति वृद्धाश्रम केन्द्र सुर्खेतलाई सिटिजन्स बैंकको सहयोग

५९० मेगावाटका जलविद्युत आयोजनामा सिटिजन्स बैंकको लगानी, १३ वटा प्रोजेक्टमा नेतृत्व